Beatrijs Ritsema over Ferdi E.

Er zullen weinig mensen zijn die niet even ‘Net goed!’ dachten bij het nieuws dat Ferdi E., ontvoerder en moordenaar van Gerrit Jan Heijn, was omgekomen bij een ongeluk met een graafmachine. Als fietser had hij geen voorrang verleend en aldus legde hij tot zijn laatste snik een verbluffende consistentie van karakter aan de dag: eerst ik, daarna jij. Of die ander nou meneer Heijn betrof of een verpletterend voertuig maakt niet uit. Ferdi E. bleef nemen wat hij dacht dat hem toekwam en in beide gevallen viel er een dode. In het eerste geval was zijn gedrag kwaadaardig, in het tweede geval dom of krankzinnig, maar het effect was even desastreus.

De weduwe Heijn condoleerde de familie van Ferdi E. en benadrukte daarmee haar gevoelens van vergeving die ze een paar jaar eerder al openbaar had gemaakt in een boek en een televisie-interview. Wat die vergeving precies inhoudt, is niet eenvoudig uit te leggen, maar het heeft te maken met het afstand doen van haat- en wraakgevoelens bij haarzelf, het accepteren van de moordenaar als mens en vervolgens hem van harte het beste toewensen.

Bij stap een en twee kan ik me nog iets voorstellen, omdat het herformuleringen zijn van het principe dat je niet in het verleden moet blijven hangen. Persoonlijke haat en wrok kunnen iemand totaal verteren en kapotmaken. Zelfbehoud vereist dat je op een gegeven ogenblik het verleden laat rusten en je op andere dingen gaat richten. De dood van een geliefde kun je op den duur beschouwen als een gevolg van extreem omgevingsgeweld. Of dat geweld nu bestaat uit een dodelijke ziekte, een natuurramp, een verkeersongeluk of een moord maakt ten slotte niet meer uit. Je moet je er toch bij neerleggen.

Wat deze vorm van je neerleggen bij afschuwelijke gebeurtenissen met vergeving te maken heeft, gaat me boven de pet. Vergeving volgens de christelijke moraal impliceert warmte, omarming en niet te vergeten berouw van de zondaar. De welwillendheid van de vergever maakt vooral een aanmatigende indruk. Wie denkt de vergever wel niet dat hij is, God of zo? Als gedupeerde nabestaande zou ik helemaal niet geïnteresseerd zijn in berouw. Net zo min als de natuur spijt kan hebben over een orkaan of een aardbeving, is het berouw van een terrorist, een dronken automobilist of een moordenaar relevant of interessant. Het onrecht is geschied en kan niet meer worden rechtgetrokken. Het vuile werk om misdaad te vereffenen wordt niet voor niets gedelegeerd aan de staat, die daar zijn bureaucratische regels op kan loslaten.

Het heeft geen zin om de natuur voor het gerecht te slepen wegens doodslag of inbreuken op het menselijk lichaam, maar soms denk ik dat het berechten van mensen al even zinloos is. Ik zie steeds minder verschil tussen gek en slecht. In de jaren zeventig wees de Schotse ‘anti-psychiater’ R.D. Laing erop dat mensen die van de norm afwijken ofwel als mad ofwel als bad worden aangemerkt, maar dat die kwalificaties in de praktijk weinig uitmaken – ze worden allebei opgesloten. De bad guys krijgen straf in de gevangenis, de mad guys krijgen hulp in psychiatrische inrichtingen.

Het is de vraag of slechtheid en gekte wel zo’n gedifferentieerde aanpak vereisen. Iemand die een supermarkt overvalt, wordt als een gewone crimineel beschouwd en krijgt gevangenisstraf, waardoor hij overigens zelden tot inkeer komt, en een lustmoordenaar krijgt het stempel ‘psychiatrisch geval’ en tbs. Die tbs gaat dan door voor humaan, omdat gevangenen aldaar in therapie gaan. Toch zijn tasjesrovers, overvallers en andere geweldplegers ook behoorlijk gek, al was het maar omdat ze blijk geven van een schrijnend gebrek aan empathie. Ze zouden het niet leuk vinden om te ondergaan wat ze anderen aandoen, maar dat is blijkbaar niet voldoende reden om van dit gedrag af te zien. Is dat mad of is dat bad?

Hier kun je lang over discussiëren, en dat gebeurt dan ook in de rechtszaal, maar ik kan in ieder geval goed begrijpen waarom de bad en de mad guys alle mogelijke moeite doen om uit de tbs te blijven. Liever een afgepaste vrijheidsstraf dan therapie zonder eindpunt. Misschien is eindeloze therapie (met alle kleverige dimensies van berouw, vergeving en inkeer) inderdaad inhumaner dan een bureaucratische vereffening van een x aantal jaar gevangenis. Als therapie deel uitmaakt van een humane bejegening van gevaarlijke gekken, dan heeft  een gewone crimineel daar ook recht op, want die is in wezen ook gek.