De helpende hand

Wie weleens naar het tv-programma Monkey Life kijkt, zal het niet ontgaan zijn dat de makers twee thema’s behandelen: de natuurlijke neiging van chimpansees om met elkaar te wedijveren, wat leidt tot allerhande machtsspelletjes, politiek gekonkel en openlijk conflict, en de eveneens natuurlijke neiging om naderhand de vrede te herstellen en de verliezers te troosten. Wat dat betreft lijken primaten sprekend op mensen: beide impulsen bestaan naast elkaar en zorgen voor sociaal evenwicht in de groep.

Dat inzicht lijkt nu misschien vanzelfsprekend, maar is in feite vrij nieuw. In 1982 publiceerde primatoloog Frans de Waal zijn baanbrekende studie over het berekenende gedrag van chimpansees in Burgers Zoo, Chimpanzee Politics, en in de jaren daarna wijdde hij zich aan diverse studies over het verbluffende vermogen van mensapen om met elkaar samen te werken en zich – ook gevoelsmatig – in een soortgenoot te verplaatsen. Zijn bekendste boek daarover is Good Natured (1996), en die internationale bestseller betekende meteen de genadeklap voor verstokte aanhangers van het behaviorisme die nog volhielden dat dieren geen emoties, intenties of groepsmoraal kennen en dus door het leven gaan als door hun instinct geprogrammeerde robots.

In Een tijd voor empathie gaat hij dieper in op de complexe fysieke en mentale processen die onontbeerlijk zijn om tot zulk empathisch begrip voor een ander te komen. Eigenlijk is het een drietrapsraket. De waarneming van een verontrustende situatie leidt tot een onmiddellijke, lichamelijke respons van agitatie en onbehagen, en pas daarna komen de emoties tot stand, zoals bezorgdheid en mededogen. Al dan niet gevolgd door ingrijpen. Voor die laatste stap is namelijk nog iets meer nodig dan inlevingsvermogen alleen, daar komen cognities aan te pas die gebaseerd zijn op kennis en ervaring. Perspectiefname noemt De Waal dat, want ook in de wereld van primaten lopen de emoties soms zo hoog op dat ze rationeel denken in de weg staan.

Hij geeft het voorbeeld van een panische orang-oetanmoeder die haar dochter uit een lus probeerde te bevrijden door verwoed aan het jong te gaan trekken, en zo haar nek brak. Een oudere, dominante chimpansee in een Zweedse dierentuin loste een vergelijkbare situatie aanzienlijk beter op: hij wist dat hij het beknelde jong eerst op moest tillen voordat hij de strik om het nekje kon ontrafelen.

Het aardige van mensapen, maar ook van andere hoog ontwikkelde dieren zoals olifanten, dolfijnen en walvissen, is dat die impuls om een ander bij te staan ook optreedt als de hulpverlener daar zelf geen enkel voordeel van heeft. Behalve in the long run natuurlijk, omdat een samenleving waarin iedereen uitsluitend gericht is op eigen gewin ten slotte minder succesvol zal zijn dan een samenleving waarin voortdurend strijd wordt geleverd.

De moraal van zijn verhaal is dan ook dat mensen zich eens wat meer rekenschap zouden moeten geven van al deze wonderbaarlijke en stevig in hun evolutionaire ontstaansgeschiedenis verankerde vermogens, en zich wat minder zouden moeten verlaten op het beperkte, sociaal-darwinistische ‘marktmodel’ van menselijk handelen dat een bepaald soort economen en politici ons voorhoudt. Want de befaamde invisible hand in de theorie van Adam Smith zorgt beslist níet op eigen kracht voor harmonie in de samenleving als geheel, daar is nog een andere hand voor nodig: de helpende hand.