Verleden
Na drie jaar spatte het vierde kabinet-Balkenende ruziënd uiteen. Zijn de ministers inderdaad niet aan regeren toegekomen, zoals de oppositie stelt, of zijn er ook successen geboekt?
Je kunt ervan vinden wat je wilt, maar het kabinet nam een majeure en gedurfde beslissing met het plan om de AOW-leeftijd stapsgewijs te verhogen van 65 naar 67. Doorwerken tussen 62 en 65 jaar wordt met een bonus aangemoedigd. Het mag grotendeels op het conto worden geschreven van minister Piet Hein Donner en zijn opvallend soepel opererende staatssecretaris Jetta Klijnsma. Zij voerden ook de tijdelijke werktijdverkorting in die voorkwam dat vele werknemers in de crisistijd zouden zijn ontslagen. Beiden maakten eveneens veel werk van het verhogen van de arbeidsparticipatie van bijvoorbeeld langdurig werklozen, arbeidsongeschikten en alleenstaande ouders. Tweehonderdduizend moeilijk bemiddelbare mensen moeten zo aan het werk komen. Maar dat plan dateert van vóór de crisis; het is afwachten wat ervan terecht komt. Ook kwam er vorig jaar een Actieplan Jeugdwerkloosheid, waar een half miljard euro in werd gestoken. Tienduizenden jongeren moeten ermee aan een baan worden geholpen. De voortvarende Donner werd wel teruggefloten toen hij het ontslagrecht wilde versoepelen en de pensioenleeftijd wilde opkrikken naar zeventig jaar.
Camiel Eurlings, die ongetwijfeld een kabinet mag formeren nadat Balkenende VIII is geklapt, toonde als CDA-minister van Verkeer en Waterstaat lef en daadkracht. Hij paste de Spoedwet Wegverbreding aan en voerde de Wet Besluitvorming Versnelling Wegprojecten in. Het betekent dat op dertig knelpunten met maximale snelheid asfalt zal worden bij gelegd, en dat projecten die door eindeloze procedures over bijvoorbeeld luchtkwaliteit zijn komen stil te liggen, alsnog versneld kunnen worden uitgevoerd. Verder besloot Eurlings geen tunnel langs het Naardermeer aan te leggen en ook geen Zuiderzeelijn. Na tientallen jaren kissebissen hakte hij de knoop door over de aanleg van de laatste zeven kilometer van de A4 tussen Delft en Schiedam. Eurlings kondigde ook de kilometerheffing voor automobilisten aan, al gaat die er door de kabinetscrisis vast niet al in 2012 komen. Tegelijkertijd werd de minister het met de NS eens over een groot plan om de trein aantrekkelijker te maken.
Eurlings overvleugelde zijn zwakke staatssecretaris Tineke Huizinga (ChristenUnie) volledig, van wie we ons voor- al herinneren dat ze maar blééf worste- len met de beveiliging van de OV-chipkaart. Die uiteindelijk in Amsterdam en Rotterdam succesvol is ingevoerd, dat dan weer wel.
Wouter Bos toonde zich zelfs volgens vele critici een gedegen minister van Financiën. Hij stak tweehonderd miljard euro aan garantieregelingen in het bankenstelsel, dat hevig kraakte onder de recessie. De ING kreeg tien miljard. De kapitaalinjecties worden, met rente, terugbetaald aan de schatkist. ABN Amro en Fortis Nederland werden genationaliseerd. Bos stak geen geld in de noodlijdende DSB-bank. Hij compenseerde gedupeerden van de omgevallen IJslandse bank Icesave. Excessieve beloningen werden, voor zover dat binnen zijn macht lag, aangepakt.
De eveneens daadkrachtig opererende staatssecretaris Jan Kees de Jager, inmiddels demissionair minister, haalde honderden miljoenen op door mensen met zwart spaargeld in het buitenland de kans te geven zich te melden bij de Belastingdienst. De belastingdruk en de regelgeving voor ondernemers werden verlicht. De Jager voerde een vliegtaks in én schafte hem twee jaar later wegens de barre tijden in de luchtvaartsector weer af.
Vanaf volgend jaar wordt er stevig bezuinigd om de gevolgen van de crisis op te vangen. Nog voor de komende verkiezingen wordt duidelijk waar de twintig hiervoor ingestelde ambtelijke werkgroepen de benodigde 35 miljard euro willen weghalen. Ze hebben opdracht niet de kaasschaafmethode te hanteren, maar echte keuzes te maken. Dat laatste valt op voorhand toe te juichen. Wat ervan overblijft na de verkiezingen, is weer een ander verhaal.
“Ik ben van de stroming veiligheid boven privacy,” aldus minister van Binnenlandse Zaken Guusje ter Horst. En dat was te merken. Wie zijn privacy hoog heeft zitten, las met stijgende ergernis over een aantal maatregelen van het kabinet. Zo zijn daar het Elektronisch Patiëntendossier, de centrale opslag van vingerafdrukken, automatische kentekenherkenning, de invoering van ‘slimme’ energiemeters en de toename van het aantal bewakingscamera’s. Het College Bescherming Persoonsgegevens (CBP) heeft er geen goed woord voor over. De gemiddelde Nederlander staat in duizenden bestanden geregistreerd, zo blijkt uit onderzoek, en dat worden er alleen maar meer. Enig lichtpuntje: Guusje ter Horst werd door de rechter op de vingers getikt als verantwoordelijke voor de AIVD toen die een Telegraaf-journaliste had laten afluisteren.
Balkenende IV hakte stevige knopen door over de positie van enkele grote bedrijfstakken. Zo werden energiebedrijven (nu nog in handen van provincies en gemeenten) opgesplitst in netwerkbedrijven die in handen van de staat blijven, en distributiebedrijven die naar marktpartijen gaan. Dat moet leiden tot meer concurrentie en dus tot lagere prijzen voor de consument. Een privatisering van Schiphol werd al in het regeerakkoord afgeblazen. En het lijkt triviaal, maar ingewijden noemen het een heuse revolutie: het laatste deel van de postmarkt – brieven tot 50 gram – is eindelijk geliberaliseerd. TNT (het oude PTT Post) is dus voor het eerst sinds 1799 geen monopolist meer. Verder moeten woningcorporaties voortaan vennootschapsbelasting gaan betalen: dat levert extra geld op voor de met veel tamtam benoemde (en nog niet overal even zichtbaar opgeknapte) probleemwijken – pardon: krachtwijken.
Iedereen vindt het klimaat belangrijk, maar de doelen die het kabinet zich stelde, zullen hoogstwaarschijnlijk niet worden gehaald. Weten we nog wat er in het regeerakkoord van drie jaar geleden stond? Negenhonderd miljoen euro per jaar extra voor het milieu. Twintig procent minder broeikasgassen in 2020. Twintig procent meer duurzame energie in 2020. Zuiniger huizen. Geen nieuwe kerncentrales. Geld voor de introductie van elektrische auto’s. ‘Groene’ heffingen en subsidies, zoals het omzetten van de bpm (de aanschafbelasting bij de koop van auto’s) naar een heffing op de uitstoot van CO2. Ook een goed idee: de Subsidieregeling Duurzame Energie, die een vergoeding geeft per duurzaam opgewekt kilowattuur. Het gaat allemaal wel de goede kant op, maar simpelweg niet snel genoeg. De doelen op de korte termijn zullen best worden gehaald. Maar voor 2020 schiet het echt nog fiks tekort. Inmiddels heeft oud-minister Jacqueline Cramer laten weten dat extra maatregelen, die een meer verplichtend karakter hebben, niet kunnen worden genomen nu het kabinet demissionair is.
Geen gelegenheid lieten critici voorbijgaan om Balkenende IV een gebrek aan daadkracht te verwijten. Het werd een mantra waar het kabinet niet los van is gekomen. Het werd al snel duidelijk dat de regering vooral zichzelf als een bedreiging moest gaan zien. De premier zou de regie kwijt zijn in een liefdeloos verstandshuwelijk tussen partijen die het ook in eerdere kabinetten nooit echt met elkaar konden vinden. Balkenende IV zou mat en inspiratieloos zijn, niet als een team opereren en belangrijke besluiten voor zich uit schuiven. Het waren niet alleen de usual suspects (zoals oppositieleden) die dit oordeel velden, maar ook opmerkelijk veel commentatoren, deskundigen en journalisten.
‘Samen werken, samen leven’ was het motto van Balkenende IV. Het viel voor de bewindslieden niet mee zich aan dit credo te houden. Bij talloze gelegenhe- den kwam gesteggel tussen ministers en staatssecretarissen onderling aan de oppervlakte. Ook al niet bevorderlijk voor het gezag van de leider is diens lonken naar een andere baan: Balkenende had gewoon graag naar Europa gewild. Maandenlang ging het over niets anders. En toen ging het niet door.
Ook op het personele vlak streed Balkenende IV met zichzelf. Het aantal zwakke bewindslieden mag aanzienlijk worden genoemd. We noemen een Ella Vogelaar (Wonen, Wijken en Integratie), een Tineke Huizinga (Verkeer en Waterstaat), een Eimert van Middelkoop (Defensie). De meningen over Jacqueline Cramer (VROM), Ronald Plasterk (Onderwijs) en Gerda Verburg (Landbouw) zijn zeer verdeeld. Maar eerlijk is eerlijk, we zagen ook verrassende nieuwe gezichten die het goed deden: Jan Kees de Jager (Financiën), Jetta Klijnsma (Sociale Zaken) en Eberhard van der Laan (WWI). Die laatste deed tenminste nog zijn best om gezag te verwerven in de discussie over immigratie en integratie, maar moest toch ook vaststellen dat het thema eigenlijk al is weggekaapt door twee kemphanen in de oppositie: Geert Wilders en Alexander Pechtold.
Balkenende IV was het eerste kabinet waaraan de ChristenUnie meedeed. Dat hebben we geweten: het godvrezende smaldeel liet enkele malen duidelijk van zich horen. André Rouvoet, vicepremier en minister voor Jeugd en Gezin, protesteerde toen BNN de pornofilm Deep Throat uitzond. Ook uitte hij zijn zorgen over het geboortecijfer in Nederland: dat kan best omhoog. De partij steigerde toen staatssecretaris Bussemaker de mogelijkheden voor embryoselectie wilde verruimen voor vrouwen met ernstige vormen van kanker. Zo’n gevoelig thema had eerst in het kabinet besproken moeten worden, vond Rouvoet.
De betutteling maakt zich meester van het kabinetsbeleid, zo werd het gepraat over normen en waarden nogal eens uitgelegd. En kwam niet altijd voort uit een religieuze achtergrond. De nieuwe Centra voor Jeugd en Gezin gingen opvoedcursussen aanbieden. Coffeeshops bij scholen moesten worden gesloten. De verkoop van paddo’s aan banden gelegd. Alcoholreclames op televisie voor negen uur moesten worden geweerd. Er kwam meer toezicht op de verkoop van drank aan jongeren. Moeders moesten hun baby’s langer borstvoeding geven (aldus minister Ab Klink). De ‘verseksualisering’ van de samenleving moet worden aangepakt (Plasterk). Een reclamecampagne voor orgaandonatie was te bloot. Roken in cafés werd aan banden gelegd. Enzovoort. Genoeg om talloze liberale Nederlanders vlekken in de nek te bezorgen.
Vorig najaar werd duidelijk dat minister Ter Horst jaarlijks tot circa 190 miljoen euro wil bezuinigen op de politie. Want het kan allemaal een stuk efficiënter daar. Gevolgen voor het ‘blauw op straat’ en voor de recherche zal het amper hebben, zo wordt ons bezworen. Dat er toch echt nog wel ménsen nodig zijn binnen de politie werd eerder dit jaar duidelijk: acht korpsen konden geruime tijd amper nog aangiften opnemen omdat het computersysteem plat ligt.
Het kabinet stelde zich bij aantreden ten doel de criminaliteit stevig aan te pakken: in 2010 moet het aantal misdrijven een kwart minder zijn dan in 2002. Dat doel zal niet volledig worden gehaald, maar het gaat wel érg de goede kant op, zeker in vergelijking met andere landen. Onderzoek van de Universiteit van Tilburg laat zien dat we dit toch echt, tenminste voor een deel, mogen toeschrijven aan overheidsmaatregelen. Datzelfde onderzoek laat zien dat de daling inmiddels alweer ietwat afvlakt: te verwachten is dat bepaalde vormen van criminaliteit zullen toenemen naarmate de werkloosheid oploopt.
Geen parlementair onderzoek, na lang aandringen door de Tweede Kamer wel een commissie die de achtergronden van de Nederlandse steun aan de inval in Irak ging beoordelen. De commissie-Davids zei: het volkenrechtelijk mandaat schoot tekort, de leiding van de premier liet te wensen over, het parlement was onvoldoende geïnformeerd. De minister-president toonde zich not amused. Het Irak-besluit uit Balkenende I is als een zwaard van Damocles boven Balkenende II, III én IV blijven hangen. De beslissing om tóch een onafhankelijke commissie in het leven te roepen is een grote ommezwaai geweest in het kabinet, dat hiermee bovendien een mogelijk paard van Troje binnenhaalde. Dat viel uiteindelijk mee: een oppositionele motie van wantrouwen bleef zonder gevolgen.
En dan was er Afghanistan. Het kabi-net nam de niet geringe beslissing om de duur van de Nederlandse missie te ver- lengen tot december dit jaar. Langer blijven was voor de PvdA geen optie. Toen kwam het verzoek van de NAVO om daar toch nog eens even naar te kijken. En de rest is geschiedenis. Op 9 juni is het stemmen.
