Zwartgallige familiekroniek
Joost Niemöller heeft iets met broers. Zijn roman uit 2002 heette Broers en zijn roman De maand erna uit 2010 beschrijft een maand uit het leven van de vier broers Blok: Herman, Albert, Jozef en Rudolf. Over laatstgenoemde wordt trouwens alleen gesproken; hij woont namelijk in Amerika en laat niets van zich horen. In ‘de maand ervoor’ sloeg de 23-jarige zoon van Herman, HP, de hand aan zichzelf, maar waar de drie broers in Amsterdam elkaar in hun rouwverwerking voor de voeten lopen, blijft een reactie uit Amerika uit.
Ook een ander belangrijk familielid doet er het zwijgen toe: de vader, consequent ‘de oude’ genoemd. Aanvankelijk spreekt hij nog wel, maar als dementerende zegt hij niets zinnigs. Zijn vrije associaties hebben juist een tragikomisch effect. Is de dood van een Nederlandse soldaat in Uruzgan door een bermbom in het nieuws, dan vraagt de oude zich af wat voor land dat is waar kerstbomen mensen doden.
De oude wordt verpleegd in een tehuis, maar raakt daar zoek. Op de parkeerplaats van IKEA duikt hij weer op, waarna hij door Herman in huis wordt genomen.
Niemöller schetst een familie die onverwerkte trauma’s met zich meezeult. De moeder van de broers pleegde al veel eerder zelfmoord. Inspireerde haar daad kleinzoon HP om hetzelfde te doen? Was het de rol van de oude in de oorlog die haar ertoe bracht zichzelf om te brengen?
Over die rol wordt opheldering verschaft. Zijn Duitse huishoudster was in werkelijkheid een joodse onderduikster die dagelijks seks had met de getrouwde overbuurman. Hiertegen had de oude vanwege zijn gereformeerde achtergrond morele bezwaren. Toen het meisje zijn huis had verlaten maar terug wilde komen omdat ze nergens anders heen kon, gooide hij de deur voor haar neus dicht. In het gezin werd over dit voorval nooit gesproken, evenmin als over de zelfmoord van de moeder. Dit wordt ‘de klem van zwijgen’ genoemd die de broers in zijn greep heeft. Want praten doen ze veel, maar gezegd wordt er weinig; elkaar bereiken en begrijpen is er al helemaal niet bij.
Opmerkelijk is de positie van vrouwen binnen dit getraumatiseerde broederverbond. Er zijn er twee die van zichzelf bekennen dat ze seksverslaafd zijn, maar ook de andere vrouwen draaien er hun hand niet voor om. Toch is seks voor hen meer dan een tijdverdrijf; het is een machtsmiddel, want seks kun je geven of weigeren – in beide gevallen ben je de baas. Romantisch wordt het hoe dan ook nooit; hoe kan het anders in een boek waarin veelvuldig wordt gerefereerd aan de muziek van Nirvana? Doem, schuld en boete zijn eerder de steekwoorden.
De maand erna doet denken aan het toneelstuk The Family van Lodewijk de Boer (later door hemzelf verfilmd), maar ook aan werk van Harold Pinter en Flannery O’Connor, waarin mensen, gedreven door hun eigen (waan)denkbeelden, onbereikbaar voor elkaar langs elkaar heen schuiven. Ook de personages van Niemöller komen tot daden waartoe zij zichzelf niet in staat achtten. Herman, hoogleraar, verliest zich tot twee keer toe in fysiek geweld; Jozef, acteur, probeert de seksverslaafde Samanta, die hem afwijst, te verkrachten.
Deze fascinerende familiegeschiedenis ontrolt zich in de maand april 2008. De actualiteit die op de achtergrond door het verhaal heen kiert, verschuift soms naar de voorgrond. Zo is Albert aanwezig als Rita Verdonk op krukken haar Trots op Nederland presenteert; hij laat zich door het Journaal zelfs een uitspraak ontlokken die hem nog lang wordt nagedragen.
Joost Niemöller schrijft in klare zinnen. Zijn dialogen zijn raak en geven vaak aanleiding tot gegrinnik, hoe zwartgallig de sfeer ook is. Die balans tussen het tragische en het komische maakt De maand erna tot een sterke, trefzekere roman.
Joost Niemöller: De maand erna. De Bezige Bij, € 17,90. Ook verkrijgbaar via www.ako.nl.
