Oefenen in eenzaamheid
Voor bijna ieder verschijnsel, ziekte of ramp bestaat wel een Dag of een Week om er de aandacht op te vestigen. Bijvoorbeeld voor vluchtelingen, darmproblemen, alfabetisering of het schaap. Nu, van 22 september tot en met 1 oktober, is het de Week tegen Eenzaamheid. Bijna een miljoen mensen in Nederland voelen zich eenzaam, wat kan leiden tot wanhoop, depressie of zelfs suïcide. Eenzaamheid is voor hen een dagelijks probleem. Toch is eenzaamheid niet per definitie alleen zijn. Wie zich voldoende geborgen en gewaardeerd voelt of genoeg te doen heeft, hoeft alleen zijn niet als probleem te ervaren. Diverse filosofen en kunstenaars hebben eenzaamheid beschreven als een positieve toestand, waarin je kunst kunt scheppen en de tijd hebt om over levensvragen na te denken. In de vroege Romeinse keizertijd sloten aristocraten zichzelf onder invloed van de stoïsche filosofie soms expres een tijdlang op in een sober kamertje, om zich te oefenen in eenzaamheid en armoede. Wat is eenzaamheid precies? En bestaat er een medicijn tegen (oud en) eenzaam zijn?
“Eenzaamheid is iets volstrekt individueels. Het gevoel kennen we allemaal. Maar wanneer het optreedt en wat voor effect het heeft, kan erg verschillen. In de regel worden eenzame mensen niet geholpen. Uit onderzoek blijkt dat negentig procent van de hulp zoals die nu wordt aangeboden zinloos is.
“Eenzaamheid is feitelijk een symptoom van onbalans. Het stereotiepe beeld dat uitsluitend iemand die alleen woont of weinig contact zoekt eenzaam is, klopt niet. Ook binnen een gezin, vriendengroep of relatie komt eenzaamheid voor. Wel hebben sommige groepen een grotere kans op eenzaamheid, bijvoorbeeld mensen die hun partner verliezen of ouderen van wie veel vrienden doodgaan. Maar ook eerstejaarsstudenten en vrouwen die voor het eerst een kind krijgen, voelen zich vaak eenzaam. Ook vrijgezellen zijn vaker eenzaam. Toch moeten zij zich eerst zelf beter gaan voelen voor ze eventueel een partner zoeken: je kunt niet zomaar een ander mens zoeken als oplossing van jouw probleem.
“Eenzaamheid wordt pas een probleem als je erin blijft hangen. Het helpt als je een zelfonderzoek start. Wat vind je leuk? Waar ben je op gericht? Door concrete zelfkennis te verzamelen, kun je bekijken wat je aan je eenzaamheid kunt doen.”
“Eenzaamheid is het gevoel dat de contacten die je hebt niet voldoen aan je behoeften. Je kan een groot netwerk hebben maar toch eenzaam zijn, omdat je bepaalde behoeften niet kunt bevredigen, bijvoorbeeld het delen van intimiteit met een partner. Ook komt het voor dat mensen met een partner juist kennissen missen voor andersoortig contact.
“Eenzaamheid ervaren we allemaal weleens. Het wordt pas een probleem als het niet meer overgaat, en je gaat belemmeren om de dingen te doen die je zou willen. Wat je eraan kunt doen, is moeilijk te zeggen. Ik denk dat je het vaak gewoon moet doorleven.
“Sommige mensen voelen zich van kinds af aan eenzaam. Dat is existentiële eenzaamheid, omdat het een wezenlijk onderdeel van hun bestaan vormt. Zij voelen zich vaak niet op hun gemak in gezelschap of hebben het gevoel niet te kunnen delen wie ze echt zijn. Bij sommigen gaat het gemis uiteindelijk over.
“Tijdens een van mijn onderzoeken stond de vraag centraal hoe we oudere mensen die geen netwerk meer hebben er weer een kunnen geven. Wat bleek? Sommigen hadden wel behoefte aan praktische hulp, maar niet aan meer contacten. Een sociaal isolement kan namelijk ook een strategie zijn: als je telkens teleurgesteld raakt in anderen, of telkens geconfronteerd wordt met je eigen onvermogen, kun je denken: ik probeer het niet langer. Laat mij maar op mezelf leven. Elk mens zoekt veiligheid, en deze mensen kunnen toch het gevoel hebben dat ze erbij horen, bijvoorbeeld door gewoon op straat te wandelen of oppervlakkig contact in de kroeg te zoeken. Soms willen mensen wel veranderen, maar lang niet altijd.”
“De tweede vraag veronderstelt dat eenzaamheid iets slechts is, en dat het een remedie nodig heeft. Maar is het niet juist een probleem van de maatschappij dat we eenzaamheid als slecht beschouwen? Misschien durven mensen wel te weinig alleen te zijn. De drang om alsmaar ergens bij te horen en om alles te psychologiseren: dat zijn pas ziektes die een remedie nodig hebben.
“Als schrijver heb ik eenzaamheid nodig. Het is een moeilijke maar wenselijke state of mind. Strikt literair gezien zou het goed zijn om een aantal schrijvers op te sluiten om ze te laten schrijven – menselijk gezien natuurlijk niet.
“Als je alleen bent, word je kwetsbaarder omdat je kennismaakt met delen van jezelf die normaal gezien onder de oppervlakte blijven. Je hebt meer rust, maar ook onrust om na te denken over existentiële vragen. Wie ben ik? Wat wil ik doen? Waarvoor werk ik? Het melancholische gevoel dat bij eenzaamheid hoort, is dus niet altijd erg. Juist als ik lange tijd in gezelschap verkeer, ga ik mezelf heel voorspelbaar en oninteressant vinden, omdat ik doe wat er van me verwacht wordt. De gedachten, taal en verbeelding die je tegenkomt in eenzaamheid zijn interessanter dan nog een keer dezelfde grap horen in hetzelfde gezelschap.
“Ik wil het lijden van diep eenzame mensen absoluut niet banaliseren. Ik weet niet of ik hun raad kan geven.
“Misschien zou ik hun adviseren om hun eenzaamheid serieus te nemen. Hoeveel mensen gaan niet naar het café omdat ze niet eenzaam willen zijn – maar juist van zo’n café straalt de eenzaamheid af. Nadenken en lezen is het begin van de bevrijding.”
