Voor en achter de deur
Het voortbestaan van het kabinet-Rutte hangt voor een groot deel af van twee dissidente CDA-Kamerleden, zo bleek vorige week weer eens. De kiem voor dit ongemak werd in 2010 al gelegd tijdens een paar verhitte vergaderingen in de CDA-fractiekamer. Een hoofdstuk uit Het slagveld – De lange weg naar het kabinet-Rutte.
Het is maar een gewone deur, al heeft hij de rijke ornamenten en de wat sombere look-and-feel die zo gewoon waren aan het einde van de negentiende eeuw, toen hij door een Haagse timmerman werd opgehangen in het destijds splinternieuwe ministerie van Justitie. Maar de komende dagen wordt deze deur de bekendste deur van Nederland. Sinds een paar weken geeft hij toegang tot de nieuwe fractiekamer van het CDA, dat na de verkiezingsnederlaag een kleinere vergaderruimte heeft toegewezen gekregen, en over een paar uur zullen de eerste televisieverslaggevers zich ervoor verdringen.
Achter de deur is de vergadering over het terugtreden van Ab Klink in volle gang.
“Dit is een moordaanslag!” roept Joop Atsma, en hij zwaait met de brief van Klink. “Dit betekent het einde voor het CDA!”
“Ik accepteer dit niet,” zegt Sybrand van Haersma Buma niet minder resoluut. “Drie leden van de fractie kunnen niet tegenhouden wat de andere achttien willen.”
“Ik vind dat Ab, Kathleen en Ad zich moeten neerleggen bij de meerderheid of anders hun Kamerzetel moeten opgeven,” meent Sander de Rouwe, met zijn 29 jaar het jongste fractielid, die alom wordt beschouwd als een grote belofte voor de partij.
Allemaal praten ze zo hard mogelijk, want Ank Bijleveld, die de vergadering voor de gelegenheid voorzit, heeft de microfoons niet aangezet, uit angst dat er buiten te horen is wat er wordt gezegd.
De vorige fractiekamer was geluiddicht, maar van deze is ze niet zeker, ondanks die eikenhouten deur.
Klink, Ferrier en Koppejan liggen zwaar onder vuur. Zij zijn niet de enigen die bezwaar hebben tegen Wilders, integendeel. Eigenlijk is maar een minderheid van de fractie een uitgesproken voorstander van de onderhandelingen met de PVV – naast Atsma, Van Haersma Buma en De Rouwe zijn dat vooral de Kamerleden Ger Koopmans en Mirjam Sterk, plus Gerda Verburg, de demissionaire minister van Landbouw, die er door sommige collega’s van wordt verdacht alles over te hebben voor een nieuwe post in het kabinet.
Alle andere leden van de fractie van het CDA hebben in meer of mindere mate hun bedenkingen, al was het maar omdat Wilders zo onaangenaam uit de hoek kan komen over hun partij. Maar alles afwegende hebben ze besloten dat ze verder willen met dit kabinet. Regeringsdeelname kan veel voordelen bieden voor hun in crisis verkerende partij. En in ieder geval willen ze zich aan de afspraak houden om eerst het regeer- en het gedoogakkoord af te wachten en pas daarna een definitief oordeel te vellen.
Door de brieven van Klink, Koppejan en Ferrier komt de afspraak om het resultaat van de onderhandelingen af te wachten echter in gevaar. En dat niet alleen, de drie gedragen zich ook nog eens alsof zij moreel superieur zijn, met al hun breed uitgemeten interne worstelingen en hun op gedragen toon verkondigde zorgen over de godsdienstvrijheid en de gespletenheid in de samenleving en de verscheurdheid in het CDA. Alsof zij de enigen zijn die dergelijke zorgen hebben…
Maxime Verhagen, die zich al een maand lang inspant om de wensen van allerlei collega’s gehonoreerd te krijgen in het regeerakkoord, die als gevolg van de spanningen zelfs weer is gaan roken en zich nu ineens geconfronteerd ziet met een kleine maar fatale groep weigeraars, zet de dwarsliggers nog eens extra onder druk. “Ik moet 21 zetels kunnen leveren,” roept hij, afwisselend boos en in tranen, zoals de meeste aanwezigen in deze ruimte al wel gewend zijn.
Maar de dissidenten geven niet toe, zij houden vast aan het standpunt dat zij in hun brieven hebben verwoord. De kritiek zwelt aan, en zelfs de twijfelaars in de fractie voegen zich nu bij het kamp-Verhagen. “Wilders matigt zijn toon,” bezweert de een. “Als we breken, dan doen we er niet meer toe,” zegt een ander. “We roepen een speciaal partijcongres bijeen,” stelt een derde voor. En dan begint iedereen door elkaar te praten. ‘Contractbreuk…’, ‘motie van wantrouwen…’, ‘hoepel maar op…’
Tijd om in te grijpen, besluit Henk Bleker. Tegen middernacht oppert hij de mogelijkheid dat Ab Klink, Ad Koppejan en Kathleen Ferrier uit de partij worden gezet. Hij zegt het niet zo direct, hij pakt het in in een ingewikkeld betoog over een ruzie die hij eens moest beslechten in de CDA-fractie van de gemeente Denekamp, maar de boodschap is duidelijk: als de drie niet toegeven, kunnen ze uit de fractie en uit de partij worden gezet en moeten ze hun Kamerzetel opgeven. “Ik zal de secretaris van het partijbestuur morgen laten uitzoeken hoe het precies zit,” zegt Bleker.
Ad Koppejan, die volledig door deze woorden wordt overvallen, verroert zich niet. Ab Klink, die vanochtend tijdens het overleg over zijn brief ook al met een royement is bedreigd, verheft zich evenmin van zijn stoel. Maar Kathleen Ferrier staat op, pakt haar spullen en loopt naar de deur, waarvan iedereen in deze ruimte weet dat er inmiddels een horde journalisten achter staat te wachten, al is het maar omdat ze je nauwelijks de gelegenheid geven om naar het toilet te gaan.
Wat gaat ze doen? De pers te woord staan? Het lijkt er wel op.
Dan begint Madeleine van Toorenburg te huilen. “Ik wil ze niet kwijt,” snikt ze. En Ferrier, die zelf overigens niet de minste aanvechting heeft om in tranen uit te barsten, gaat terug naar haar plek.
“Morgen worden jullie uitgenodigd voor een gesprek,” vervolgt Henk Bleker, en dan schorst Ank Bijleveld de vergadering tot de volgende ochtend. Ze zijn al meer dan zeven uur bij elkaar, het enige wat ze hebben gegeten is een broodje kroket, en het heeft allemaal niets opgeleverd, behalve verstoorde verhoudingen.
Ab Klink gaat verbijsterd over deze dag naar huis. Uit de partij gezet? Vrijwel zijn hele werkzame leven heeft hij zich ingezet voor het CDA, bij het Wetenschappelijk Instituut, als lid van de Eerste Kamer, als minister, en nu gooien ze hem eruit? Hij kan het niet begrijpen.
De volgende ochtend moet hij zich melden bij het partijbureau, samen met Ad Koppejan en Kathleen Ferrier. Net als Ab Klink hebben zij in de tussentijd gebeld met Rob van de Beeten. “Maak je geen zorgen,” heeft hun adviseur gezegd. “Ze zullen je niet uit de partij zetten, want dan zijn ze hun meerderheid kwijt.”
De achtergrond van de dreigende verwijdering uit de fractie is een verklaring die alle Kamerleden van het CDA bij hun aantreden tekenen, had Van de Beeten uitgelegd. In deze zogeheten interne partijverklaring staat dat je gehouden bent om samen te werken in de fractie. Als je die samenwerking verbreekt, dan ben je eveneens gehouden om je zetel op te geven.
Dat lijkt voor geen misverstand vatbaar, maar volgens Rob van de Beeten ligt dat toch anders. Om te beginnen is er in de interne partijverklaring alleen sprake van een moreel appèl, benadrukt hij. Want het staatsrecht is helder: je hoeft het Kamerlidmaatschap niet op te geven als je dat niet wilt. Bovendien staat er in de partijverklaring dat je alleen je zetel opgeeft als je de samenwerking actief verbreekt, niet als je afwijkend stemgedrag vertoont. Ab Klink, Kathleen Ferrier en Ad Koppejan kunnen dus Kamerlid blijven, binnen of buiten het CDA.
Onafhankelijk van Rob van de Beeten is Henk Bleker tot dezelfde conclusie gekomen: het is wel mogelijk om de dissidenten uit de fractie te zetten, maar niet uit de Tweede Kamer. Hij heeft gisteren een fout gemaakt door hierover te beginnen. Dat had hij moeten weten ook: tenslotte stuurt zijn partij aan op gedoogsteun van de man met de blonde pruik, die er destijds niet over piekerde om de Kamer te verlaten toen hij uit zijn toenmalige fractie stapte, al was het in zijn geval dan wel min of meer vrijwillig.
Het dagelijks bestuur van het CDA, dat op deze woensdagochtend bijeen is gekomen om de dissidenten te woord te staan, slaat dan ook een heel andere toon aan dan hun voorzitter gisteren. Klink, Ferrier en Koppejan worden welwillend bejegend. Ze mogen hun zorgen uiten, en krijgen te horen dat die zorgen worden gedeeld. En dan komt het voorstel: zijn jullie bereid om de uitslag van het partijcongres af te wachten en daarmee in te stemmen? Willen jullie je neerleggen bij wat de meerderheid van de partijleden straks besluit?
Nee, dat willen we niet, zeggen de drie in koor. We willen het allemaal best nog eens overwegen, we zijn bereid om af te wachten wat de onderhandelingen met Wilders verder opleveren, maar we gaan zeker niet op voorhand akkoord. En dan gaan ze terug naar de Tweede Kamer, waar de journalisten alweer voor de deur van de fractiekamer staan te dringen.
Dat klinkt al iets beter dan gisteren, vindt Henk Bleker. Misschien komt het toch nog goed. Het wordt tijd om zijn grootste troefkaart in te zetten.
Aan het einde van de middag wordt Ab Klink gebeld door Piet Hein Donner, net als hij demissionair minister in het rompkabinet van CDA en ChristenUnie dat nu al meer dan een half jaar regeert, omdat het allemaal zo lang duurt met de formatie. Donner vraagt of Klink naar zijn werkkamer op het ministerie van Sociale Zaken wil komen. Hij heeft Koppejan en Ferrier ook uitgenodigd, vertelt hij.
Ab Klink en Ad Koppejan vertrekken direct. Voor Piet Hein Donner, een grote naam in de partij, een vermaard jurist uit een invloedrijke Haagse familie en al jarenlang een bewindsman met veel aanzien, hebben ze ontzag. Hij wordt steeds vaker genoemd als opvolger van Herman Tjeenk Willink bij de Raad van State, dat ook. En wat zeker niet onbelangrijk is: Donner is van huis uit gereformeerd en Ab Klink en Ad Koppejan hebben een vergelijkbare achtergrond. Iemand uit hun eigen kring begrijpen ze als het erop aankomt toch beter dan de katholieke Verhagen.
Als ze zijn aangekomen op Sociale Zaken, ontdekken ze tot hun schrik dat ze Kathleen Ferrier niet bij zich hebben. Helemaal vergeten! Dat krijg je nou, met al die stress. Donner stuurt zijn dienstauto om Ferrier te halen en steekt alvast van wal. Hij stelt voor, net als de vertegenwoordigers van het partijbestuur eerder die dag, dat de dissidenten een ver-klaring tekenen dat ze zich neerleggen bij het oordeel van het congres. “Als de meerderheid van de partijleden dit kabinet wil, dan dien je je te voegen,” zegt hij. “En anders moet je vertrekken.”
In de tussentijd is ook Kathleen Ferrier gearriveerd. Net als de anderen wil ze zich niet neerleggen bij het oordeel van het congres, zelfs niet als Donner erom vraagt. “Piet Hein, waar ben je nou mee bezig?” vraagt Koppejan zich hardop af. Maar met name Ab Klink is toch weer geïntimideerd.
Willen de dissidenten dan een verklaring tekenen dat ze in elk geval het resultaat van de onderhandelingen afwachten? Dat is de volgende vraag, en na lang aandringen willen de drie dat wel overwegen, omdat het blijkbaar zo belangrijk is voor de partij.
Ad Koppejan neemt de bureaustoel van Donner en begint te tikken. Hij kan het maar beter zelf opschrijven, redeneert hij. Na het nodige heen-en-weergepraat staat er ge-noteerd dat de dissidenten het resultaat van de onderhandelingen afwachten en dat ze na het partijcongres hun persoonlijke afweging maken of ze ermee instemmen of niet.
“En jullie mogen op dat partijcongres jullie zorgen kenbaar maken,” vindt Donner.
Nee, menen de drie, geen zorgen maar ‘bezwaren’.
Akkoord, zegt Donner, bezwaren wordt het, en Koppejan schrijft het op. De tekst zal straks in de fractie worden besproken.
Het is acht uur, en ze besluiten even naar het NOS Journaal te kijken. Nieuwslezeres Sacha de Boer verschijnt op het scherm. “Dames en heren, goedenavond,” zegt ze. “CDA-minister Klink heeft gisteren in een brief aan zijn partijgenoten duidelijk gemaakt dat hij definitief niet verder wil met de PVV.” Daarna verschijnt politiek verslaggever Dominique van der Heyde in beeld met de brief van Klink in haar hand.
De verbijstering in de werkkamer van Piet Hein Donner is groot. Gelekt! Wie heeft dat gedaan? Het is een volkomen raadsel. Ab Klink ligt niet voor de hand, want hij streeft nog steeds naar een oplossing waarbij schade voor de partij wordt voorkomen – daarom heeft hij de afgelopen dagen menig toneelstukje met Verhagen opgevoerd om de pers om de tuin te leiden. Verhagen en zijn medestanders op hun beurt zullen het ook niet hebben gedaan. Dat zou in elk geval heel onverstandig zijn, want een openlijk verschil van mening kan de poging om een minderheidskabinet alsnog voor elkaar te krijgen alleen maar frustreren.
“Ik heb gehoord dat ook Piet Hein Donner, de minister van Sociale Zaken, betrokken is bij een bemiddelingspoging…”
Met de bronnen van Dominique van der Heyde is in ieder geval niets mis. Maar dit komt heel slecht uit. De weigering van Ab Klink om verder te onderhandelen is nu openbaar en dat komt de geloofwaardigheid van de partij niet ten goede, wat ze vandaag ook verder besluiten. Je zou ook kunnen zeggen: dit is een ramp.
Pas om elf uur die avond wordt de al vele malen uitgestelde fractievergadering van het CDA hervat. Achter de deur die die dag al tientallen malen te zien is geweest op tv en in een verder volkomen verlaten gebouw van de Tweede Kamer, dat onder deze omstandigheden ineens wel erg groot en donker lijkt. Journalisten wachten tot de deur weer opengaat en campagneleider Michael Sijbom deelt het mobiele nummer uit van de Overijsselse gedeputeerde Theo Rietkerk, die een publieke oproep heeft gedaan de eenheid in de partij te bewaren.
De verklaring die de dissidenten onder het toeziend oog van Piet Hein Donner hebben opgesteld, en waarmee Verhagen straks naar buiten zal komen, wordt in de fractievergadering voorgelezen. Ank Bijleveld is opnieuw voorzitter, want Verhagen is te veel partij. Alles lijkt goed te gaan, maar dan heeft Ab Klink plotseling toch weer een wijzigingsvoorstel. Bij de passage over de bezwaren die de dissidenten mogen toelichten op het partijcongres, zegt hij ineens: “Ik wil daarvan maken: zwaarwegende bezwaren.”
“Nou moet je ophouden,” roept Sybrand van Haersma Buma wanhopig.
Zo duurt de vergadering, die in een flink kwartier klaar had moeten zijn, toch weer meer dan twee uur. De ‘zwaarwegende’ bezwaren van Klink worden aan de tekst toegevoegd, maar ook de door Verhagen gewenste zinsnede dat deze bezwaren ‘kunnen worden weggenomen’.
Maar om tien over één is wat gisteren nog onmogelijk leek dan toch een feit: de fractievoorzitter van het CDA stapt naar buiten om de pers te woord te staan en zegt: “We zijn eruit.” Ab Klink stopt als onderhandelaar, maar blijft aan als Kamerlid, vertelt Verhagen de journalisten. Ank Bijleveld wordt de nieuwe secondant. De voltallige fractie, dus ook de drie dissidenten, wacht met een oordeel tot het regeer- en gedoogakkoord helemaal klaar zijn en bij het nemen van een definitieve beslissing weegt het oordeel van het partijcongres ‘zwaar mee’.
Het is Maxime Verhagen gelukt: de rijen zijn weer gesloten. De Kamermeerderheid is gered. Hij kan zich niet herinneren ooit zo moe te zijn geweest, maar hij wil door. Morgen weer naar de informateur.
De volgende ochtend krijgt Ivo Opstelten de verklaring van de drie dissidenten te zien en Verhagen vertelt dat het CDA verder wil en kan. Daarna schuiven Rutte en Wilders aan. Alle vragen die zij hebben over de afgelopen dagen, en dat zijn er nogal wat, beantwoordt Verhagen zo zorgvuldig mogelijk. Ze kunnen op de 21 fractieleden van het CDA rekenen, verzekert hij.
Verhagens woordvoerder Pieter Heerma is erbij als de onderhandelaars weer naar buiten komen. Rutte lijkt er weer in te geloven. Maar bij Geert Wilders is dat anders. Alles aan de man straalt uit dat hij er klaar mee is, al zegt hij dat niet. Hij zegt: “Ik ga er eens goed over nadenken.”
De volgende middag, om half zes, verstuurt de Rijksvoorlichtingsdienst een uiterst korte sms naar alle parlementaire journalisten in het bestand: “Informatiepoging leidt niet tot resultaat.”
Geert Wilders stapt uit de onderhandelingen over een kabinet dat zijn gedoogsteun niet kan ontberen. Met Koppejan en Ferrier was het op den duur wel goed gekomen, daarvan is hij overtuigd. Maar met Ab Klink erbij, de man die drie weken naast hem heeft gezeten, die in die drie weken nooit iets heeft gezegd en die ineens een bom op tafel heeft gelegd – nee. Dat heeft hem diep geraakt. Hij voelt zich verraden. Dan maar liever de oppositie in.
Of toch, er is nog een mogelijkheid. Als de drie dissidenten niet akkoord gaan met de uitspraak van het partijcongres, dan moeten ze de Kamer uit – precies hetzelfde als wat Henk Bleker twee dagen eerder heeft gesuggereerd. Onder die voorwaarde wil Geert Wilders verder onderhandelen.
Maar Maxime Verhagen geeft blijk van voortschrijdend inzicht. “Nee, dat kan niet,” zegt hij. “Dat staat de grondwet niet toe.”
Bert Bukman: Het slagveld – De lange weg naar het kabinet-Rutte. Meulenhoff, €19,95.
Het boek verschijnt op 14 november en is ook verkrijgbaar via ako.nl.
