‘Waar blijft die linkse opstand?’
De Amerikaanse politicoloog Francis Fukuyama was ooit een van de boegbeelden van de neoconservatieve beweging. Nu vindt hij dat het dolgedraaide kapitalisme en de globalisering onze westerse democratie bedreigen.
Na de ineenstorting van de Sovjet-Unie stelde u dat de liberale westerse democratie de enige levensvatbare samenlevingsvorm is. Tegenwoordig zegt u dat onze democratie in haar Bestaan wordt bedreigd door kapitalisme en globalisering. Spreekt u zichzelf niet tegen?
“Welnee. Laat me het uitleggen. Voor het kapitalisme is er nog altijd geen goed alternatief. De vraag die mij bezighoudt, is hoe onze economie op een eerlijker manier kan groeien. Onze westerse samenleving staat onder druk doordat de middenklasse afkalft. Die heeft veel banen zien verdwijnen als gevolg van technologische ontwikkelingen.”
Daarom hebben landen als de Verenigde Staten en Groot-Brittannië de diensteneconomie gestimuleerd.
“Ja, maar dat heeft ook voor problemen gezorgd. Wij dachten dat we zelf niets meer hoefden te produceren en ons alleen met dienstverlening bezig konden houden. Maar dat is slecht voor onze middenklasse. We zijn vergeten dat het socialisme in de VS nooit vaste voet aan de grond heeft gekregen omdat er altijd voldoende opwaartse mobiliteit was. Dat is nu niet meer het geval, want die middenklasse was actief in sectoren die we aan landen als China Hebben overgelaten.”
Wie nu nog een baan met een gemiddeld inkomen heeft, verdient niet meer dan dertig jaar geleden. De inkomensongelijkheid is groter dan ooit tevoren. Welke gevolgen heeft dat voor onze samenleving?
“Heel simpel, dat is slecht voor onze democratie. Wanneer de inkomensverschillen niet te groot zijn, vertrouwen burgers elkaar meer. Er bestaat dan evenmin een elite die met politici samenspant om haar belangen veilig te stellen.”
En zo’n samenspanning is uiteindelijk dodelijk voor de democratie.
“Precies. Een democratie zonder sterke middenklasse krijgt populistische trekjes. Zij kan niet meer verstandig beslissen wie waarop recht heeft, raakt geblokkeerd. In de VS zien we al hoe het populisme een comeback maakt, ditmaal vanuit de rechterzijde van het politieke spectrum. Vraag de leden van de radicale Tea Party maar eens wat ze van de regering vinden. Hun antwoord laat niets aan duidelijkheid te wensen over: die haten ze. Ze voelen zich in de steek gelaten door de elite. Uit allerlei onderzoek blijkt dat je tegenwoordig in Europa veel gemakkelijker de sociale ladder beklimt dan in Amerika. Het sprookje van de krantenjongen die miljonair wordt, is inmiddels precies wat het woord zegt: een sprookje.”
Staan de Amerikaanse presidentsverkiezingen daarom in het teken van sociale rechtvaardigheid?
“Het probleem in ons land is dat je dit thema niet kunt aansnijden zonder ervan te worden beschuldigd dat je een klassenstrijd voert. Dat zag je pas nog bij president Obama. In zijn State of the Union pleitte hij voor hogere belastingen voor de allerrijksten, maar vervolgens werd hij afgeschilderd als een Europese socialist. Daarom is het ook zo moeilijk om een krachtige linkse beweging van de grond te krijgen. Tot nu toe is dat maar één keer gelukt in onze geschiedenis, tijdens de Grote depressie in de jaren dertig.”
Wat niet is, kan nog komen. De huidige financiële crisis wordt vaak vergeleken met die crisis van de jaren dertig.
“Waar blijft die linkse opstand dan? De Grote Depressie begon op Wall Street, nadat de controle op de financiële markten systematisch was afgeschaft. Precies wat de rechtse ideologen in de VS nu zo graag willen. Het gevolg is nu dat de gewone man de klappen krijgt, terwijl mensen in de financiële sector dankzij de overheidssteun hun zakken vullen. Als dat niet tot een linkse opstand leidt, wat dan wel? Ik had verwacht dat er een linkse Tea Party zou opstaan.”
En Occupy dan?
“Hou op, die club neem ik niet serieus. Dat zijn grotendeels dezelfde mensen die al in 1999 in Seattle tegen het congres van de Wereldhandelsorganisatie protesteerden. Antikapitalisten die zelf geen beter plan hebben.”
Waardoor is die linkse mobilisering er nooit gekomen?
“De Amerikaanse centrale bank en het ministerie van Financiën hebben tijdens deze crisis krachtig ingegrepen. Daardoor is het niet gekomen tot zulke uitwassen als in de jaren dertig, toen meer dan twintig procent van de Amerikanen zonder werk zat. President Franklin D. Roosevelt kon toen straffeloos de grote banken opsplitsen, want de nood was ongelooflijk hoog. Om de financiële sector te reorganiseren vind ik dat Goldman Sachs, Citigroup of Bank of America opnieuw moeten worden opgesplitst, in kleinere bedrijven die ook in zwaar weer failliet moeten kunnen gaan. Dan zijn ze niet meer too big to fail, wat ze momenteel feitelijk onaantastbaar maakt. Helaas heeft Washington die moed nog niet kunnen opbrengen.”
Is president Obama niet daadkrachtig genoeg?
“Obama had een enorme kans aan het begin van de crisis, toen zelfs Newsweek kopte: ‘Nu zijn we allemaal socialisten’. Hij had de grote banken kunnen nationaliseren en in porties kunnen verkopen. Maar het wereldbeeld van zijn regering werd ook toen al bepaald door wat de grote Wall Street-banken willen.”
Met andere woorden: Obama en zijn Belangrijkste adviseurs, zoals minister van Financiën Timothy Geithner, die vroeger president was van de New Yorkse centrale bank, maken deel uit van die één procent tegen wie wordt geprotesteerd?
“Natuurlijk horen ze daar bij, en hun vrienden ook. Lloyd Blankfein, de baas van Goldman Sachs, heeft tijdens de crisis tientallen malen met Geithner overlegd. Dat klinkt nog steeds na in de debatten in het Witte Huis.”
U wilt toch niet zeggen dat de Republikeinen minder pro-Wall Street zijn?
“Nee, helemaal niet. Wall Street windt de conservatieven allang om zijn vinger. Maar veel belangrijk is de vraag: waarom stemmen ook minder rijke kiezers rechts, ook al is rechts totaal niet in hen geïnteresseerd? Dat moet wel aan een afkeer van de overheid liggen, iets wat diep in de Amerikaanse mentaliteit is geworteld. Veel kiezers willen nu eenmaal dat de Republikeinen tegen de elite tekeergaan en dus stemmen ze Republikeins, ook al helpen ze daardoor juist een economische elite in het zadel.”
Waarom bereikt president Obama die gefrustreerde burgers niet?
“Omdat hij geen plan heeft voor een nieuwe economische orde. Obama heeft het altijd maar over een terugkeer naar de klassieke linkse verzorgingsstaat, alsof we nog in de jaren zeventig leven. Maar meer overheid, meer vakbonden en globalisering is slecht.”
Wat moet hij dan doen?
“Het Duitse economische model kan een uitstekend voorbeeld voor Amerika zijn. De Duitsers zijn er namelijk in geslaagd om in eigen land producten te blijven maken die in de rest van de wereld zeer gewild zijn. Zo hebben ze hun middenklasse veel beter kunnen beschermen dan wij in de VS.”
Dus de Agenda zwanzig-zehn van de voormalige SPD-kanselier Gerhard Schröder moet het voorbeeld worden voor links in de VS?
“De Duitse sociaal-democraten hebben de arbeidsmarkt flexibeler gemaakt en de verzorgingsstaat afgeslankt, zodat hun economie concurrerender werd. De mantra ‘meer overheid’ bestaat in Duitsland niet meer. Dat is een behoorlijke prestatie. Dat in Italië en Frankrijk niet hetzelfde is gebeurd, is een van de oorzaken van de eurocrisis.”
Moeten we terug naar het protectionisme om de middenklasse te beschermen?
“Het Westen had nooit mogen toestaan dat China de fabriek van de wereld werd. De Chinezen hebben de westerse landen handig tegen elkaar uitgespeeld en zo voor een appel en een ei hun technologie in handen gekregen. Elk land dacht: als ik iets wil verdienen, moet ik wel met ze samenwerken, ook al trekken ze me het vel over de oren en jatten ze mijn innovaties. We hadden niet zo laf tegen China moeten zijn.”
Kunnen we dat nog terugdraaien?
“In de VS is het al te laat. Alle belangrijke productiebedrijven zijn inmiddels in Chinese handen.”
De Europese politici maken ook al zo’n hulpeloze indruk. Staan er nog leiders aan het roer, of hebben ze de macht al afgegeven aan de grote banken?
“Dat het leiden van een land zo moeilijk is geworden, ligt niet alleen aan de financiële markten. Een moderne democratie heeft een ingebouwde zwakte, namelijk dat iedereen zijn eigen belangen probeert door te drukken. Kijk maar naar wat er in Griekenland gebeurt. Daar hebben de apothekers en artsen de regering zover gekregen dat ze hun eigen tarieven mogen vaststellen en dus kunnen ze vragen wat ze willen. Tegelijkertijd betalen ze minder belasting. Zo gaat een staat natuurlijk bankroet.”
Nu wordt het tekortgeschoten Griekse systeem opgekalefaterd door technocraten en adviseurs die door niemand zijn gekozen. Is dat wel democratisch?
“Ik durf te wedden dat Griekenland snel de eurozone verlaat. Hoe slim je het ook probeert aan te pakken, de Griekse burger zal uiteindelijk het gevoel krijgen dat het buitenland hem zijn wil probeert op te leggen. Of denkt u dat de Grieken opeens als Duitsers gaan denken?”
Kan Europa democratisch blijven terwijl het de euro probeert te redden?
“Was het ooit democratisch dan? De Europese eenwording is altijd door elites afgedwongen. Kijk maar wat er gebeurt wanneer nieuwe plannen in een referendum worden afgewezen…” .
..dan krijgen de kiezers dezelfde vraag gewoon opnieuw voorgelegd.
“Precies. De elite zegt tegen die lastige burger: ‘U hebt het niet helemaal begrepen, en daarom blijven we het u net zolang vragen tot u ja zegt.’ Bijna elk Europees land kent inmiddels rechtse protestpartijen, van Hongarije tot Noorwegen. Die zijn tegen de EU, tegen immigratie en tegen de elite. Ze krijgen vaste voet aan de grond omdat veel kiezers vinden dat de gevestigde partijen hun taal niet meer spreken.”
Autoritaire systemen lijken steeds populairder te worden. Wanneer westerse zakenmensen terugkomen uit China, roepen ze altijd hoe snel daar beslissingen worden genomen.
“Dat zeggen Amerikaanse zakenmensen ook. Logisch dat ze onder de indruk zijn als ze zien dat Peking razend snel toestemming geeft voor enorme projecten. Zeker omdat politici in Europa en de VS niet meer in staat lijken zulke knopen door te hakken.”
Dus het autoritaire Chinese model is ook al een voorbeeld? Dat staat haaks op de these die u in uw boek Het einde van de geschiedenis en de laatste mens verkondigt, namelijk dat de westerse democratie een succesvol exportproduct is.
“Nee, dat ziet u verkeerd. Het Chinese model is niet geschikt voor de rest van de wereld. Ons westerse systeem heeft fundamentele zwakke punten, maar het Chinese systeem functioneert helemaal niet. Het is tot op het bot oneerlijk en moreel onjuist. Een burger kan van het ene moment op het andere alles kwijtraken wat hij heeft zonder dat hij er iets tegen kan doen. Corruptie is wijdverbreid en overal in China wordt geprotesteerd…”
En dat wakkert de angst van de machthebbers voor een ‘Chinese lente’ aan.
“Zodra de enorme economische groei afzwakt, zal die onvrede aan de oppervlakte komen. Nee, de westerse democratie is nog steeds het enige wereldwijde succesmodel, hoe onvolmaakt ook.”
Der Spiegel. Vertaling: Thijs Joosten
