De generaal blijkt een gewoon mannetje
Het proces tegen Ratko Mladic is begonnen. De generaal oogt als een burgermannetje. Wat doet dat met ons?
Bij het zien van Ratko Mladic in de beklaagdenbank moesten we onwillekeurig even denken aan Adolf Eichmann, zeventig jaar geleden een van de architecten van de Holocaust. Tijdens zijn proces in Israël oogde hij als een grijs burgermannetje, niet als de SS Obersturmbahnführer die hij ooit was. Dat kwam door het pak dat hij droeg, het alledaagse pak dat iedereen ook nu elke dag in overdaad in zijn onmiddellijke nabijheid ziet. De maatschappij is immers vergeven van de grijze burgermannetjes. Adolf Eichmann zag eruit als iemand uit onze naaste omgeving. En daarmee zag hij er eigenlijk uit als wijzelf. Dat was een besef waar veel mensen van schrokken.
Voor burgers zijn uniformen ook imposant
Een uniform schept afstand, en dat heeft een functie. Mensen in uniform doen dingen die gewone mensen niet mogen doen: ze voeren oorlogen, ze behandelen zieke mensen, ze vangen boeven. Ze vormen een herkenbare groep mensen met bijzondere bevoegdheden. Met name in de krijgsmacht is het gewoonte elkaars uniform vol te spelden met eretekenen wanneer er bijzondere prestaties zijn verricht. Degene met de meeste onderscheidingen staat bovenaan in de hiërarchie. Mede daarom oogt een rijk behangen uniform ook voor burgers imposant. Tegen iemand die aan het hoofd staat van een elitair gezelschap wordt ook door buitenstaanders opgekeken.
Het is even wennen wanneer een militair of een politieman zijn uniform heeft uitgetrokken. Dat wordt duidelijk wanneer afgezwaaide generaals en hoofdcommissarissen aanschuiven in praatprogramma’s op televisie. Ze dragen een pak, het uniform van de gewone mens. Ze vertellen ongetwijfeld belangwekkende zaken, maar toch dwingen ze minder ontzag af dan toen ze er nog zaten met opgepoetst eremetaal op de borst. Kleding maakt de man, en met gewone kleding ben je dus minder man – zo simpel is het. Dat valt bij übermannen extra op.
Schokkende metamorfoses
Dat geldt dus ook voor Ratko Mladic, die zich vorig jaar tijdens zijn voorgeleiding al als een blaffende bevelhebber gedroeg maar wel in burgerkledij was gehuld en ook nog een lullig petje op zijn hoofd had. Toen hij zich nadrukkelijk voorstelde als generaal, oogde het bijna potsierlijk. Een schokkende metamorfose zagen we ook bij Fidel Castro, die vergroeid leek met zijn groene uniform maar zich nu al jaren laat vastleggen in een slobberend trainingspak. En iemand van een andere orde: het was voor veel mensen ook erg wennen toen prins Bernhard zich na het Lockheedschandaal niet meer mocht vertonen in militair tenue.
In het geval van Mladic gaat de vergelijking met de oude nazi’s (ook tijdens de Neurenberger processen zaten ze in burgertenue in de beklaagdenbank) in deze context wel op: het schokkende is dat ze in gewone kleren niet meer behoren tot een herkenbare groep maar uiterlijk op gelijke voet staan met de mensen die ons omringen. Ze hebben ooit het uniform kunnen aantrekken van een elite waarvan ze het natuurlijke gezag en aanzien hebben misbruikt. Nu is het klassenverschil weggevallen en zijn ze weer ingekapseld door de burgermaatschappij waaruit ze ooit voortkwamen. Nu zien ze er ook weer uit als wij, en dat geeft ons het ongemakkelijke besef dat ze eigenlijk in veel opzichten op ons lijken.
