Moet de AIVD op het offerblok?
Via de NRC onthulden Edward Snowden en Glenn Greenwald dat de AIVD computers hackte en de hele inhoud van ‘jihadforums’ naar zich toe haalde. Is dat werkelijk zo verwerpelijk?
Doorgaans moeten onthullingen verontwaardiging tot gevolg hebben, op zijn minst Kamervragen. Dat is het normale journalistieke effectbejag. Dat jagen wordt versterkt nu media meer marketing moeten plegen. De Wereld Draait Door vervult een hoofdrol in de verkoop van boeken, muziek, kranten en nieuwe media als De Correspondent.
Voor de reeks van Snowden/Greenwald in NRC Handelsblad schoof ook de hoofdredacteur aan in DWDD. Twaalf uur later lazen we het eerste resultaat: de ronduit teleurstellende bevindingen over Nederland als partner van de VS, die ons tegelijkertijd sinds de Tweede Wereldoorlog bespioneren. Dat was al lang bekend, bijvoorbeeld door de onthullingen van Cees Wiebes. Ook het lezen van de uitstekende nieuwsbrief van Roger Vleugels, Fringe Intelligence, voorkomt opportunisme met publiceren.
In juni, na de eerste onthullingen van Snowden publiceerde ik een opinieartikel, daarna een boek, waarin ik ervoor pleitte om feiten en hype over privacy te onderscheiden. Immers, Pavlov-reacties beheersten direct de discussie over spionage en privacy, met bovendien een gebrekkig geheugen.
Internationaal werd de NRC na de eerste onthullingen vorige week bekritiseerd om het lichte gehalte ervan, en ook omdat feiten weggestuft waren die elders al bekend waren.
Gelukkig bleek de krant te hebben bijgeleerd in de tweede serie onthullingen, op zaterdag 30 november. Wiebes kwam aan bod, eindelijk waren eens de allang bekende rapporten van en over de AIVD/MIVD gelezen, en de nodige deskundigen leverden commentaar. Dat waren juristen die, gelukkig voor de krant, vol op het orgel gingen.
Gerrit-Jan Zwenne, hoogleraar te Leiden, sprak van een ‘ongelooflijke privacyinbreuk’ die een pijler onder de rechtsstaat ‘wegzaagt’. Collega Nico van Eijk van de Universiteit van Amsterdam: “Dit leidt tot een surveillancestaat.”
Beide heren acht ik hoog, maar ik was het niet direct met hen eens. Ze veroordeelden het hacken en vervolgens kopiëren van de hele inhoud van forums (over de jihad) vanuit juridische principes. Is hier werkelijk de rechtsstaat in het geding, en wordt die zomaar een soort politiestaat?
Het verzamelen van alle data is bekend onder de metafoor ‘sleepnet’. Wettelijk mogen politie en geheime diensten louter bij concrete verdenkingen benodigde data over en rond personen verzamelen. Dus louter gericht zoeken, en niet van groepen tegelijk, in de hoop verdachte elementen te traceren.
Dit is de kern van het hele verhaal. De NSA hanteert de grootst mogelijke sleepnetten – overigens vooral getapt van de lijnen naar databanken van Google en Facebook. Die vullen wij ‘gratis’ met al die data. Dan nog, zo’n groot sleepnet hanteren is behalve onwettig ook inefficiënt.
Slecht is vooral, en daarin schuilt volgens mij de hele angel, dat we niet weten hoe lang data worden bewaard en met welke principes profilering plaatsvindt. Opvallend blijft aan het hele Snowden/Greenwald-verhaal dat er inhoudelijk van al die data nog vrijwel niets is uitgelekt. We vernamen vooral de methoden, maar niet wat mevrouw Merkel zoal heeft gezegd in de afgeluisterde gesrpekken .
Bovendien is techniek wel belangrijk. Opvallende censuur echter in de NRC: “De Amerikaanse overheid laat in een reactie weten dat publicatie van staatsgeheimen de nationale veiligheid schaadt. Om die reden publiceert deze krant belangrijke technische details niet.”
Maar die zijn nu juist noodzakelijk om te kunnen beoordelen hoe ver de diensten te ver gaan, en wat de intenties zijn bij dat vergaande speurwerk. Nu maakt de AIVD gebruik van mazen in de wet en speelt veel verschillende rollen in processen van internationaal afluisteren en onderling uitwisselen van data met zusterdiensten.
Het is een wirwar van praktijken die we niet kennen. Dat is precies de bedoeling van de dienst. Op zich hoort het natuurlijk bij spionage dat ons zand in de ogen wordt gestrooid, maar de commissie-Dessens bepleitte niettemin vandaag toch meer transparantie.
Verantwoordelijk minister Ronald Plasterk schiet tot nu toe te veel in de verdediging en geeft daarmee de critici impliciet gelijk met hun vergaande veroordelingen als ‘ongelooflijke privacyinbreuk’ en ‘surveillancestaat’. Als Plasterk goed optreedt, kan hij ook toestemming krijgen om de wet te verruimen, zodat sleepnetten soms worden toegestaan.
Immers, vinden we dat AIVD gegevens van bedenkelijke forums met overleg over misdaad en mogelijke aanslagen niet mag kopiëren, als die data tijdig worden weggegooid en er beperkte profielen worden aangelegd van potentieel gevaarlijke lieden? Hoe kom je anders tot concrete verdenkingen?
De inlichtingenwet en bevoegdheden van de AIVD moeten worden verruimd, vindt de commissie-Dessens, zodat er ‘onder voorwaarden’ sleepnetten kunnen worden gebruikt. Alleen, als het zo’n chaos is met die voorwaarden waar de diensten zo ruim ge- en misbruik van maken, zal de Tweede Kamer de hakken in het zand zetten.
Daar krijgt vervolgens Ivo Opstelten ook last van, want die wil dezelfde bevoegdheden hebben voor de politie. En niemand wil dat de diender om de hoek straks z’n stofzuiger kan loslaten op een willekeurig forum.
Willen we dat de AIVD zelf meedoet, of laten we het over aan de rijke NSA en de technisch superieure Mossad? Dat is een wettelijk en economisch verhaal. Voor mijn boek rekende ik uit dat we per Nederlander 13 euro per jaar uitgeven aan de AIVD, tegenover de Amerikaan 130 euro voor de NSA en aanverwante diensten. We bezuinigen op de internationale taak van de AIVD, wat makkelijk kan als je data uit de sleepnetten van de NSA kan krijgen, die wij in ruil voor ‘gratis’ diensten bij Google en Facebook inleveren.
Zo cynisch is het: niemand wil een ‘surveillancestaat’ met ‘ongelooflijke privacyschending’. Maar is er een weg terug? En kan de AIVD dan zijn werk nog doen?
