Het Pizzagate-incident was een teken van een nieuw tijdperk in Amerika. Waar complotdenken zich verplaatste van de rafels van de samenleving naar het hart van de politieke macht. Een maand later werd tien kilometer verderop Amerika’s eerste complotdenker-in-chief, Donald Trump, op de treden van het Congres geïnaugureerd.

Alex Jones

De leider van de vrije wereld maakt er geen geheim van Alex Jones te bewonderen. De schreeuwerige oprichter van de schimmige nieuwswebsite Infowars was een van de grootste aanjagers van Pizzagate. Volgens de extreem-conservatieve radiopresentator werden bloederige massaschietpartijen tijdens de Obama-jaren in scene gezet door de overheid om strenge wapenwetgeving door te drukken, probeert Microsoft-oprichter Bill Gates als een hedendaagse Adolf Hitler een übermenschenras te creëren en beschikt de Amerikaanse regering over weerwapens die onder andere tornado’s kunnen oproepen.

Terwijl Amerikaanse politici tot voor kort met een grote boog om Jones heen liepen, heeft Trump sinds zijn presidentscampagne een direct lijntje met de Infowars-oprichter. Wat de site brengt, herhaalt de president. Jones claimt dat ze zelfs nu nog regelmatig bellen. Niet verrassend, want de president omringt zich door complotdenkers.

Zijn belangrijkste adviseur Stephen Bannon (die momenteel even uit de gratie is) stond aan het roer van conservatief shockblog Breitbart News, dat dagelijks fabels de wereld instuurt over een ‘globale elite’ die de gewone man onderdrukt of IS-strijders die de Mexicaans-Amerikaanse grens oversteken. Roger Stone, Trump-adviseur en Republikeinse mannetjesmaker, beweert dat JFK vermoord werd door zijn opvolger Lyndon Johnson en denkt dat Chelsea Clinton cosmetische chirurgie onderging om de identiteit van haar echte vader, niet oud-president Bill Clinton, te verbergen.

Complotdenken is zo Amerikaans als appeltaart

Complotdenken is met de opkomst van Trump mainstream geworden in Amerika, vertelt beleidsexpert en hoogleraar Politicologie Paul Musgrave van de University of Massachusetts. “Bijna de helft van de Amerikaanse kiezers koos voor een kandidaat die Obama’s burgerschap in twijfel trok en de vader van een kandidaat beschuldigde betrokken te zijn bij de moord op president Kennedy.” Complotdenken is altijd al een onderdeel geweest van Amerikaanse politiek, maar tot voor kort ver onder de oppervlakte en nooit zo schaamteloos en publiekelijk. In 1964 sprak de Amerikaanse historicus Richard Hofstadter al over de ‘paranoïde politiek’ aan de rafelranden van rechts. Nu vormt deze de spil in het Witte Huis.

Mainstream

Vorig jaar kluste Musgrave bij als adviseur voor een lokale Republikeinse kandidaat, vertelt hij. Toen hij ontdekte via welke schimmige complotsites conservatieve kiezers aan hun nieuws kwamen, en hoe zijn kandidaat hen dus het beste kon bereiken, maakte Musgrave een “ethische crisis” mee. De hoogleraar besloot de sites te vermijden. “Wat twintig jaar geleden echt gestoord was, is nu mainstream. De gematigde conservatieve stemmen zijn nu de gekkies in de marge”.

Het zijn volgens Musgrave niet alleen de kiezers die steeds vaker aluminiumhoedjes dragen. Hij ziet het ook bij politici. “Ken je de Amazon-serie Alpha House? Daarin wil een senator de commissie, die de aanval op de Amerikaanse diplomatieke compound in de Libische stad Benghazi in 2012 moet onderzoeken, permanent maken. Zodat ‘het nageslacht de vermeende misstappen misdaden van toenmalig minister van Buitenlandse Zaken Hillary Clinton tot het einde der tijden kan blijven onderzoeken’?” Musgrave lacht zwakjes. “Dit is een sprekend voorbeeld van de waanzin die zich de afgelopen jaren broeide binnen de Republikeinse partij.”

Trump

Trump maakt geen geheim van zijn liefde voor complottheorieën. Sinds kort biedt het Witte Huis toegang tot de ‘journalisten’ van controversiële sites zoals The Gateway Pundit die regelmatig nepnieuws en samenzweringstheorieën publiceren.
Trumps geflirt met complotdenkers legitimeert hun theorieën, vertelt Complotdenkers-auteur en journalist Maarten Reijnders. “Trump legde bijvoorbeeld in het verleden een link tussen autisme en vaccinaties. Dat is zorgwekkend. Ik kan me voorstellen dat bepaalde groepen zich daardoor gesterkt voelen in hun overtuigingen. Als de machtigste man van de wereld dat denkt, kan het niet zo gek zijn.”

Vaccinatie-critici lobbyen het Witte Huis momenteel om uitgesproken inentingentegenstander Robert F. Kennedy aan te stellen als hoofd van een commissie die de veiligheid van inentingen moet onderzoeken. Trump zou hem die positie al hebben aangeboden.

De complottheorie als disruptieve politieke tactiek

Of Trump ook echt gelooft in de complottheorieën die hij rondtwittert is onduidelijk. Volgens Joseph Uscinski, hoogleraar Politicologie aan de University of Miami College of Arts & Sciences en auteur van het boek American Conspiracy Theories, gebruikt de president ze tot nu toe vooral als stijlmiddel. “Trump was een buitenstaander. Doorbreken met hulp van het establishment kon niet. Dus gebruikte hij de complottheorie – dat de elite de gewone man hebben verraden aan buitenlandse machten – om buiten de politieke mainstream-arena de strijd aan te gaan met zijn tegenstanders”.

Naast de vermainstreaming van de aluminium hoed, heeft het Trump volgens Uscinski nog weinig opgeleverd. Het inreisverbod voor mensen uit moslimlanden, dat stoelde op het idee van een vijfde colonne die Amerika moet onderwerpen aan sharia-wetgeving, werd tot twee keer toe geblokkeerd door de rechterlijke macht. Complotdenken is dan wel bon ton geworden in Washington, volgens hem is het tot nu toe een handicap voor de mensen aan de macht.

“Complotdenken is voor losers,” lacht Uscinski. Hij wijst op de beroemde uitspraak van Hillary Clinton uit 1996, toen ze als First Lady de mediahetze tegen haar schuin marcherende man wegzette als een ‘grootse rechtse samenzwering’. “Niemand nam Clinton serieus, ze zat immers in het Witte Huis”.

Complotdenken is voor losers

Onderzoek van collega’s aan de universiteit van Minnesota en Colorado ondersteunt Uscinski’s snedige woordspeling. Aanhangers van een verliezende politieke partij zijn vatbaarder voor complotdenken dan de winnaars. “Na de verkiezingen zien we dat Democratische kiezers opeens veel meer bezig zijn met complottheorieën en Republikeinen een stuk minder dan voorheen,” constateert hoogleraar politicoloog Joanne Miller. Trump moet wel actief geholpen zijn door de Russen, vinden teleurgestelde liberale Amerikanen.

Zoals de moord op president Kennedy maar moeilijk te bevatten was – hoe kan een loser met een wapen een president doden? – is het voor Democraten onbegrijpelijk dat een grote mond en een Twitter-account genoeg zijn om het Witte Huis te veroveren. Zoals Republikeinen acht jaar lang twijfelden aan het Amerikaanse burgerschap van Obama, en daarmee zijn legitimiteit als president, doen Democraten nu door te speculeren over de hand van Rusland in de verkiezingen van 2016.

Links omarmt nu ook weer het complot

Het complotdenken aan de linkerkant van het politieke spectrum doet denken aan die goede ouwe tijd onder president George W. Bush. Waarin prominente Democraten zoals regisseur Spike Lee dachten dat de stuntelige president expres dijken had opgeblazen in New Orleans tijdens orkaan Katrina om arme Afro-Amerikaanse burgers de stad uit te drijven; of dat Bush verantwoordelijk was voor 9/11. Allemaal theorieën die verdwenen en opeens vergeten werden toen Barack Obama in 2008 het Witte Huis veroverde.

Het linkse establishment omarmt nu weer de complottheorie, zien de politicologen. Wat de huidige politieke situatie nu zo bijzonder maakt, is dat Trump – de winnaar – zelf complottheorieën blijft aanhangen en verspreiden. “Hij heeft van de complottheorie een wapen gemaakt,” zegt Miller. “Trump regeert vanuit een positie van de verliezer – ook al is hij dat niet. Volgens hem heeft iedereen het op hem gemunt. Zo mobiliseert Trump zijn aanhangers”.

Net zoals tijdens zijn campagne. In een klimaat van fake news en andere misinformatie die zich razendsnel verspreidt over sociale media is dat een krachtig wapen om het verhaal van de dag te beheersen. Zo blijven sites als Breitbart News, Infowars en The Gateway Pundit gedijen onder een Republikeinse winnaar in het Witte Huis. En houdt de complottheorie links en rechts politiek Amerika in zijn greep. Dat er geen beleid uit voort komt is dan alleen maar een bonus.