Precies vijfentwintig jaar geleden werd bij wet de openbaarheid van documenten omtrent de moord op president Kennedy verplicht gesteld. De documenten moesten duidelijkheid geven over het onderzoek naar de moord in november 1963. De vele complottheorieën die volgden op de presidentsmoord moesten met deze openbaarheid worden tegengegaan.

JFK-files

Afgelopen donderdag (26 oktober, red.) was de deadline van de in 1992 aangenomen wet. De totale inhoud van de zogenaamde JFK-files bestaat uit ongeveer drieduizend documenten. Afgelopen donderdag werden hiervan 2800 documenten door de Amerikaanse overheid vrijgegeven. Een deel van het dossier blijft nog tot onbepaalde tijd achter gesloten deuren, aldus besloot president Donald Trump. Een onverwachte beslissing, aangezien Trump de afgelopen week ruimschoots de spanning opbouwde op zijn Twitteraccount.

Zo liet hij een dag voor de officiële ontsluiting van de JFK-dossiers weten: “De lang verwachte vrijlating van de #JFKFiles zal morgen plaatsvinden. Zo interessant!,” aldus de Amerikaanse president tijdens een vliegreis naar Dallas.

The long anticipated release of the #JFKFiles will take place tomorrow. So interesting!

— Donald J. Trump (@realDonaldTrump) October 25, 2017

JFK Files are being carefully released. In the end there will be great transparency. It is my hope to get just about everything to public!

— Donald J. Trump (@realDonaldTrump) October 27, 2017

Het besluit om een deel van het archief over de moord op Kennedy nog niet vrij te geven is genomen op aandringen van onder andere de federale politiedienst (FBI) en de centrale inlichtingendienst (CIA). Deze organisaties zouden hun werkwijze tijdens het onderzoek naar de moord nog even geheim willen houden. Een deel van de documenten wordt dus nog achterhouden.

Volgens Trump moet dit besluit de ‘nationale veiligheid en rechtshandhaving’ waarborgen. “Ik heb geen andere keus dan om vandaag de beperkingen te accepteren, in plaats van mogelijk onherstelbare schade aan de veiligheid van onze natie te veroorzaken,” aldus de officiële verklaring van de president. Meteen daarna sprak Trump via Twitter zijn hoop uit op ‘grote transparantie’ in het openbaar maken van de volledige dossiers.

Openbaarheidsdag

Ook in Nederland worden ieder jaar honderden dossiers openbaar gemaakt. Sinds 2010 gebeurt dat op de eerste dinsdag van januari op de zogenaamde ‘Openbaarheidsdag’ van het Nationaal Archief in Den Haag. In dit archief — het nationaal geheugen van de overheid — ligt ruim 137 kilometer aan archiefmateriaal opgeslagen.

Denk hierbij aan de archieven van de landelijke overheid, maatschappelijke organisaties of individuele personen, maar ook aan ruim 300.000 kaarten en atlassen, 15 miljoen foto’s en 440 terabyte aan digitale informatie. Onder andere de notulen van de ministerraad uit de jaren 1991 en 1992, met informatie over de Bijlmerramp, de Golfoorlog en het Verdrag van Maastricht werden dit jaar openbaar gemaakt. Verder kunnen we vanaf nu ook neuzen in de voorheen beperkt openbare correspondentie van historicus Henri Baudet (jawel, de opa van Thierry) en dagboekaantekeningen van minister Marga Klompé.

Elk jaar is volgens het Nationaal Archief opnieuw grote belangstelling voor de archieven die beschikbaar komen voor het grote publiek. Wetenschappers, journalisten en studenten buigen zich over het vrijgegeven materiaal en dat levert volgens woordvoerder Dirk-Jan Emans bijzonder nieuws op. “Vaak gaat het om de inhoud van notulen van de ministerraad. Daaruit blijkt hoe besluitvorming tot stand is gekomen en hoe meningen uiteen konden lopen,” zegt hij. “Ook particuliere archieven zoals dagboeken van oud-politici leveren vaak spannende verhalen op. En regelmatig stuiten journalisten op details uit roerige periodes in het verleden zoals het einde van de Tweede Wereldoorlog, de jaren zestig, of het einde van de Koude Oorlog.”

Gevoelig

Volgens het Nationaal Archief is het van belang dat informatie over onderwerpen die de ‘gehele Nederlandse samenleving [heeft] geraakt’, zorgvuldig wordt bewaard. Een voorbeeld hiervan is het neerhalen van de vlucht MH17 in juli 2014. Informatie over deze ramp is nog niet te raadplegen bij het archief in Den Haag, maar al wel is duidelijk welke informatie de twintig betrokken overheidsorganisaties beheren. Een lijst van de betrokken partijen en proceslijnen werd eerder gepubliceerd op de website. Wie deze informatie wil inzien zal eerst moeten aankloppen bij de desbetreffende organisaties zelf, aangezien het nog ruim twintig jaar kan duren voordat de partijen het materiaal overdragen aan het Nationaal Archief.

Het uitgangspunt van het Nationaal Archief is volgens Emans ‘openbaar maken wat kan, beschermen wat moet’. Al is het merendeel van de immense collectie openbaar, er zijn redenen om de openbaarheid van archieven tijdelijk te beperken. Dit is nu in Amerika het geval.

Het Nationaal Archief noemt het beschermen van de privacy en eerbiedigen van de persoonlijke levenssfeer als mogelijke reden voor het beperken van de openbaarheid. Ook kan een archief staatsgeheimen bevatten of kan door openbaarheid van het archief personen of instanties onevenredig bevoordeeld of benadeeld worden.

Het archief heeft bij het besluit om een archief beperking op te leggen volgens Emans een adviserende rol. “De organisatie die de informatie gemaakt heeft oordeelt over de beperking op de openbaarheid,” vertelt de woordvoerder van het Nationaal Archief. “De maker beslist dus. In een toelichting staat altijd waarom de beperking wordt gesteld en onder welke voorwaarden je wel bij de informatie mag. Ook is er altijd een einddatum vastgesteld. De maximale termijn is 75 jaar. De algemene rijksarchivaris adviseert bij ieder archief dat naar het Nationaal Archief toe komt over de openbaarheid van de afzonderlijke stukken.”

75 jaar

In Amerika had de president in het geval van de JFK-files het recht om de toegankelijkheid van het dossier te beperken. Iets wat hij op aandringen van de FBI en de CIA heeft gedaan. In Nederland is dat theoretisch gezien ook mogelijk. De Nederlandse wet voorziet de archiefvormer om de duur van de openbaarheidsbeperking eventueel te verlengen.

Volgens Emans is dit echter nooit voorgekomen. “Die 75 jaar is de maximale termijn,” zegt Emans. “De archiefvormer moet dus met een erg goed verhaal komen indien hij de openbaarmaking langer wil uitstellen.” Mocht de overheid in de toekomst besluiten de openbaarheid van een archief uit te stellen, zal daar volgens het Nationaal Archief eerst een procedure aan vooraf gaan. “Beperkingen zijn maatwerk,” legt Emans uit. “In goed onderling overleg bespreken Nationaal Archief en archiefvormer hoe eventuele beperkingen vorm moeten krijgen.”