‘Arctic Trefoil’ is het grootste bouwwerk boven de poolcirkel. Moskou heeft inmiddels al enkele honderden soldaten zitten in deze kazerne in Frans Jozefland, het onherbergzame gebied in de buurt van Spitsbergen. Daarmee heeft het zijn doel om voor komend jaar een permanente militaire basis op de pool te hebben gerealiseerd. Het land van Poetin versterkt met deze stap zijn grip op de poolcirkel. Die wordt door klimaatverandering en het smelten van het poolijs immer interessanter. Het gebied wordt namelijk beter toegankelijk, waardoor het mogelijk wordt om naar olie en gas te boren, of naar andere bodemschatten te zoeken.

Het smeltende ijs maakt ook plaats voor nieuwe scheepvaartroutes die transport over zee rendabeler maken. Redenen genoeg voor de landen die aan de Noordpool grenzen om te kibbelen over het verloop van grenzen. Maar ook voor Nederland hebben deze ontwikkelingen consequenties, te meer omdat ons land economisch van transport over water afhankelijk is en op zoek is naar mogelijkheden om de eigen energievoorziening veilig te stellen.

Koenders waarschuwt al in 2015

Volgens voormalig minister van Buitenlandse zaken Bert Koenders brengen de veranderingen risico’s met zich mee en daarmee doelt hij niet enkel op de klimaatopwarming en stijging van de zeespiegel. Koenders waarschuwde al in 2015 voor conflicten over olie, gas en scheepvaartroutes en noemde het een zaak van nationale veiligheid dat ook Nederland positie neemt in deze kwestie.

Immers, met het ontstaan van nieuwe transportroutes over zee is het straks economisch niet meer verantwoord olie en gas eerst naar Rotterdam te transporteren. Het belang van de Rotterdamse haven zal afnemen, terwijl de ontwikkeling van een olie- en gasoverslag en verwerkingsindustrie op het Russische schiereiland Kola, veel dichter bij de bron, grote kansen biedt voor de Russische economie.

“Met een flinke investering in wegen en spoor liggen vanuit Kola met gemak ook Noord-Noorwegen, Zweden, Finland en de Baltische staten binnen bereik. Hiermee is een met het Duitse Roergebied te vergelijken achterland in Noordoost-Rusland geboren, terwijl de petrochemische industrie op Kola de rol van Pernis overneemt,” zo schrijft de Militaire Spectator, een uitgave van het ministerie van Defensie. “Een bijkomend effect is dat de Russische miljoenenstad Sint-Petersburg op deze manier economisch eindelijk goed tot bloei zou kunnen komen.”

Nederland en de Arctische Raad

Volgens de Militaire Spectator is het van belang de Nederlandse economische belangen en energiezekerheid te beschermen. Koenders stelt dan ook dat Nederland zijn invloed in het Noordpoolgebied moet vergroten. Daarom moet er meer geld naar het poolonderzoek en wil Nederland een actievere rol spelen in de Arctische Raad, een forum voor overleg over het poolgebied, waarin we als een van de weinige landen ter wereld een waarnemersstatus hebben.

Nederland kreeg zijn status ooit op grond van historische banden met het gebied, die al in de zeventiende eeuw begonnen met de walvisvaart en doorgaan tot het huidige Nederlandse poolonderzoek. Koenders pleit voor het behouden en uitbreiden van die positie en stelt dat er ook voor Nederland kansen liggen in het Noordpoolgebied. Niet alleen voor oliebedrijven als Shell — want naast kortere routes en een afnemende meerwaarde van bestaande havens — zijn de nieuwe zeeroutes een ontluikende markt voor de toeristische industrie.

“Cruises worden steeds populairder, en gletsjer- of ijsbeerkijken staat nu al in menige reisgids,” aldus Koenders in de Militaire Spectator. Naast toenemende commerciële en toeristische scheepvaart in de moeilijk toegankelijke en zeer uitgestrekte gebieden boven de poolcirkel liggen er volgens Koenders ook kansen voor bijvoorbeeld bagger-, haven-, transport- en ingenieursbedrijven. “Wij moeten internationaal meepraten om te zorgen dat al die activiteiten op een verantwoorde manier gebeuren,” vindt Koenders.

4,1 miljoen euro

Het kabinet trekt dan ook meer geld uit voor wetenschappelijk onderzoek op de Noord- en Zuidpool. Van 2016 tot en met 2020 stelt Nederland jaarlijks 4,1 miljoen euro beschikbaar. Ook is een Arctische ambassadeur aangesteld die de Nederlandse doelstellingen in nationaal en internationaal verband moet uitdragen tegen de achtergrond van deze ontwikkelingen. De functie wordt ingevuld door Carola van Rijnsoever, die tevens ambassadeur voor duurzame ontwikkeling is.

Ondertussen is het Rusland dat grootse stappen zet in het veroveren van de Noordpool. Moskou wil in de toenemende Russische behoefte aan olie en gas het liefst voorzien door relatief dicht bij huis te blijven. Al in 2007 liet het een middels een onderzeeër een Russische vlag afzinken naar de zeebodem om haar argument dat de onderzeese Lomonosovrug de natuurlijke voortzetting is van een continentale bergkam kracht bij te zetten.

Sindsdien is Moskou alleen maar doorgegaan met claims op de pool en heeft het verschillende militaire bases en havens in het poolgebied aangelegd. Al langere tijd maken Noorse en Russische kranten gewag van een reorganisatie van Russische landmachteenheden. Daarbij heeft Moskou een nieuwe brigade in het leven geroepen die speciaal uitgerust en getraind is voor het opereren in de Arctische gebieden. Deze Russische brigade zal volgens de Militaire Spectator in Petsjanga op Kola worden gestationeerd, aan de Noors-Fins-Russische grens.

Rusland roert zich al vroeg

Al in 2011 kondigde Poetin de bouw van tien Russische Arctic Rescue Centres, de ontwikkeling van een Arctic Rescue schip, de bouw van nieuwe ijsbrekers en militaire ijs-transportcapaciteit aan om zo positie te kunnen nemen in de van strategisch belang zijnde noordoostelijke passage. Het laatste wapenfeit in deze is een recent bericht uit Moskou, dat Rusland van plan is de ‘Spasatal’ te herintroduceren.

Dit gigantische zweefvliegtuig moet Rusland helpen de Noordpool te veroveren. Het vliegtuig is snel, kan zich boven de poolcirkel veel sneller en veiliger beter bewegen en kan zoveel lading meenemen als vrachtschepen. Daarbij is het vliegtuig onzichtbaar voor de radar en kan het helpen in het innemen van strategische posities.

Overigens is de Spasatal niet het eerste kolossale vrachtvliegtuig dat de Russen inzetten. In de jaren tachtig introduceerden zij het ‘Monster van de Kaspische Zee’, een enorm vliegtuig van 544 ton, dat ondanks zijn gewicht 400 km per uur kon vliegen en nagenoeg onzichtbaar was voor de radar. Sindsdien heeft de technologie zich enkel nog verbeterd.

Ook andere landen laten zich in de strijd om de pool niet onbetuigd. Allereerst leggen verschillende landen eveneens claims op de pool. Zo begint de Lomonosovrug volgens Denemarken in Groenland – dat dicht bij de pool ligt en bij Denemarken hoort. Kopenhagen heeft dan een officiële eigendomseis op de pool en 900.000 vierkante kilometer zeegebied ingediend bij de internationale Zeebodem-Autoriteit.

Obama en zijn ijsbrekers

Ook de VS hebben al verschillende claims binnen de poolcirkel in een poging zich zo de in de regio aanwezige grondstoffen te kunnen toe-eigenen. Het was Barack Obama die in 2015 als eerste president de poolcirkel bezocht, zogenaamd om de Amerikanen te overtuigen van de ernst van de klimaatverandering. Rusland ziet dat anders en zegt dat de actie van Obama te zien is als een teken dat de VS de hand willen leggen op het Noordpoolgebied.

Die stelling onderbouwt Moskou door te wijzen op het feit dat Obama sindsdien nieuwe ijsbrekers heeft laten produceren, waarmee de VS betere toegang tot het poolgebied moeten krijgen. In de race om de pool is dat ook bitter nodig; de Amerikanen beschikken thans slechts over enkele ijsbrekers, waar de Russen liefst vier dozijn van deze vaartuigen in kunnen zetten.

Betwistte Noordpool

Met alle Russische activiteit in de poolcirkel willen de andere aan de pool grenzende landen vooral ook weten wat er staat te gebeuren op en rond de Noordpool. Daarom maken satellieten, onderzeeboten en vliegtuigen overuren in het bespieden van de pool. Landen als Denemarken, Noorwegen, Canada en vooral de Verenigde Staten willen verder over meer en andere middelen beschikken waarmee ze zicht kunnen houden op de poolregio.

Daarnaast willen ze in veel gevallen ‘gewoon’ aanwezig kunnen zijn. Dat komt volgens de Militaire Spectator omdat het, om eigenaar van een gebied genoemd te kunnen zijn, soms al voldoende is om er te zijn. Denemarken en Canada patrouilleren daarom met sledehonden in het gebied, terwijl de Canadezen en Amerikanen steeds vaker militaire oefeningen in de Arctische regio uitvoeren. Ook worden steeds vaker marineschepen en patrouilles richting poolcirkel gestuurd. Denemarken heeft zelfs een Arctisch hoofdkwartier in Groenland opgezet.

Ook Nederland voelt de behoefte om ook in militaire zin een woordje mee te kunnen praten over de Noordpool. Volgens het ministerie van Defensie is het namelijk niet zo dat Nederland als niet-Arctisch land niet ook in militaire zin kan ageren op ontwikkelingen in het poolgebied. De gevolgen voor onze (zeehaven)economie en energievoorziening zijn daar volgens Defensie te groot voor. Defensie pleit dan ook voor voldoende ‘maritieme capaciteit, een luchtmacht die op grote afstanden kan opereren en het vermogen om in uitgestrekte gebieden te kunnen acteren’.

Dan moeten we denken aan Nederlandse militaire activiteiten zoals het waarnemen in VN- of EU-verband, of bemiddelen in conflicten van andere partijen. Defensie pleit er dan ook voor om de blik ook naar het noorden te richten voor het zekerstellen van de eigen energievoorziening en expeditionaire capaciteit te behouden om in voorkomend geval te kunnen opereren in de uitgestrekte, nu nog besneeuwde en koude gebieden.