Ontketende individuen

En weer viel een paar keer de frase ‘Nederland heeft zijn onschuld verloren’ bij het reflecteren op de dood en verderf zaaiende eenmansactie van Karst Tates, die in luttele minuten een eind maakte aan de vredige Koninginnedagviering. Die Nederlandse onschuld was al eerder verloren: zowel bij de moord op Pim Fortuyn als bij die op Theo van Gogh, maar dat staat herhaald verlies blijkbaar niet in de weg. Het is overigens de vraag of nr. 3 in het rijtje aanslagen wel als ideologisch geladen moet worden beschouwd, want als het de bedoeling van de dader was om de koningin en haar familie te treffen, dan was dit een wel bijzonder knullige actie. Met een mini-auto’tje valt niets te beginnen tegen een bus. De manier waarop deze man tekeerging, deed eerder denken aan dat computerspelletje waarin je een auto op topsnelheid moet voortjagen terwijl je intussen zo veel mogelijk voetgangers onder de wielen moet vermorzelen.

Het zag eruit als een spectaculaire zelfmoordactie van een ontketend individu, waarbij de koningin en haar gevolg voornamelijk de functie van decor was toebedeeld teneinde maximale chaos te creëren en maximale aandacht te genereren. Zomaar met een auto op een menigte in rijden en daarna jezelf te pletter rijden tegen een muur was ook spectaculair geweest, maar net wat minder effectief. De willekeurigheid van de actie, waarbij behalve de dader alleen maar toevallige slachtoffers vielen (mensen die de pech hadden zich op het verkeerde ogenblik op de verkeerde plaats te bevinden), plaatst de moordpartij dan ook eerder in de categorie ‘zinloze slachtingen’, zoals die op Columbine High School, Virginia Tech of recentelijk op middelbare scholen in Finland en Duitsland.

Er is natuurlijk geen enkele reden waarom Nederland als natie immuun zou zijn voor geweldsexplosies van ontketende individuen. Nederland is niet onschuldiger, provincialer, goedmoediger of kinderlijker dan de rest van de westerse wereld. Hoe komen dit soort daders tot hun afschuwelijke acties, waarbij ze zelf geen enkel belang lijken te hebben? Want het is juist de afwezigheid van enige ideologische gedrevenheid die deze incidenten zo raadselachtig maakt. Moslimterrorisme, zelfmoordaanslagen, de barbarij van oorlog in het algemeen zijn in het licht van het vijanddenken althans nog te begrijpen. Er is een of ander hoger doel of de vijand moet gewoon kapot en het gevolg is moord en doodslag. Als het belang voor de dader om willekeurige medemensen af te slachten niet in iets externs ligt, dan moet het dus wel in hemzelf (het zijn altijd mannen of jongens) liggen. De term narcistische wrok beschrijft de geestesgesteldheid die in zo’n slachting kan uitmonden.

Hoe geïndividualiseerder de cultuur, hoe makkelijker iemand narcistische wrok oploopt. In een individualistische cultuur is er geen dwingend systeem à la het patriarchaat of de religie waardoor mensen bij elkaar en bij de les worden gehouden. Er bestaat geen extern belang dat alle individuele belangen overstijgt en waaraan je je moet conformeren op straffe van uitsluiting. Iedereen kan er in alle vrijheid zijn eigen subcultuurtje op na houden. Het ontbreken van een collectief belang, zoals ‘de’ familie (in geval van het patriarchaat) of het aanhangen van de juiste religie, betekent dat mensen aangewezen zijn op andere mensen om belang aan te ontlenen. Insluiting door de familie is al lang niet meer vanzelfsprekend; een individu kan zich makkelijk afkeren van zijn familie. Individuen kunnen zich sowieso heel makkelijk afkeren van anderen. Maar de pijn om uitgesloten te zijn zal er niet minder op worden, of de uitsluiting nu door anderen tot stand is gekomen of zelfgekozen is.

De oprispingen van gemeenschappelijkheid zijn in een individualistische cultuur al even extreem als de gewelddadige ontsporingen. Uitzinnige voetbalsupporters van FC Barcelona in Madrid klopten zichzelf op de borst alsof ze een van de vierhonderd waren die in Thermopylae de Perzen hadden tegengehouden. Zo veel triomf voor een voetbalwedstrijd?

De prijs voor insluiting onder het patriarchaat was hoog: vrouwen waren niet gelijkwaardig aan mannen en voor de rest konden mensen ook weinig kanten op, behalve zich te voegen naar het dictaat van de familie. De prijs voor uitsluiting in een vrije, individualistische cultuur is ook hoog: lukrake geweldsexplosies van mensen die lijden aan sociale wrok. Daar zal voorlopig nog geen eind aan komen. Maar het koningshuis als zodanig hoeft niet te vrezen. Dat is hier alleen maar sterker door geworden.