Martel praktijken in Polen
Het debat over de ‘speciale verhoormethoden’ van de CIA kan binnenkort ook aan deze kant van de oceaan losbarsten. Want het is vrijwel zeker dat de Amerikanen midden in Europa hun gang hebben kunnen gaan. door John Goetz en Britta Sandberg
Op die 7de maart 2003 was er nauwelijks een wolkje aan de lucht boven Szymany. Het zicht was goed. Bij de nadering van het kleine militaire vliegveld in het noordoosten van Polen stond er een lichte zuidoostelijke bries, de buitentemperatuur was zo’n 2 graden boven nul. Tegen 4 uur ‘s middags landde de Gulfstream N379P, in kringen van onderzoekers ook wel ‘torture taxi’ genoemd.
Aan boord bevond zich de belangrijkste gevangene waarop de Verenigde Staten op dat moment in hun oorlog tegen de terreur konden bogen: Khalid Sheikh Mohammed, de architect van de aanslagen van 11 september 2001 in New York en Washington, het brein van Al-Qaida. Hij was degene die Osama bin Laden het plan voorlegde om de VS met vliegtuigen aan te vallen. Hij selecteerde persoonlijk de piloten en hield toezicht op de voorbereidingen van de aanslag. Anderhalf jaar later, op 1 maart 2003, werd Khalid Sheikh Mohammed door een speciale Amerikaanse eenheid in de Pakistaanse stad Rawalpindi gearresteerd en twee dagen later overgebracht naar Afghanistan. Nu liet de CIA hem naar een uithoek van het Poolse Mazurië vliegen. Khalid Sheikh Mohammed sliep tijdens de vlucht van Kaboel naar Szymany, voor het eerst in dagen, zo verklaarde hij later: “Ik kreeg een doek over mijn ogen en daarna trokken ze een zak van stof over mijn hoofd. (-) Ik viel in slaap. (-) Daarom weet ik niet hoelang de reis duurde.”
Het door de CIA gecharterde vliegtuig werd waarschijnlijk bestuurd door de 56-jarige Jerry M. Deze vliegtuig- en helikopterpiloot werkte in opdracht van het Amerikaanse bedrijf Aero Contractors, dat over de hele wereld gevangenentransporten voor de Amerikaanse geheime dienst verzorgde. Volgens documenten van de Europese luchtverkeersleiding Eurocontrol was Jerry M. ‘s morgens om 8.51 uur in Kaboel opgestegen. Slechts enkele uren na de landing in Polen, om 19.16 uur, vertrok hij weer, nu naar Washington.
Talloze agenten van de Poolse en Amerikaanse geheime dienst hebben sindsdien verklaard dat de CIA hier, in het noordoosten van Polen, een geheime gevangenis had. Onafhankelijk daarvan berichtten ook de ministeries van Justitie en Defensie over een geheime basis van de Amerikanen in de buurt van het vliegveld Szymany. En zo begint op 7 maart 2003 een van de zwartste hoofdstukken in de jongste Amerikaanse geschiedenis – en ook in de Europese.
Khalid Sheikh Mohammed moet hier, op nog geen uur rijden van het vliegveld Szymany, zijn gemarteld. Alleen in maart 2003 al precies 183 keer door middel van waterboarding, schijnverdrinking. Dat is gemiddeld bijna acht keer per dag. Midden in Europa.
Ruim zes jaar later zit Barack Obama, de nieuwe president van de VS, behoorlijk met deze martelpraktijken in zijn maag. Hij gaf vier memo’s vrij waarin zijn voorganger George W. Bush dergelijke methoden bij verhoren legaliseerde, maar hij zag af van strafrechtelijke vervolging van de folteraars. En pas later kondigde hij aan dat er een onderzoek naar deze ‘speciale verhoormethoden’ zou komen.
Geen andere beslissing is Obama in de eerste honderd dagen van zijn presidentschap op zulke heftige kritiek komen te staan als deze. Democraten uit de Senaat en het Huis van Afgevaardigden kondigden onlangs aan dat ze een waarheidscommissie gingen samenstellen, waarmee ze tegen hun eigen president ingingen. Die had al snel door dat deze kwestie blijkbaar voor heel wat meer politieke opschudding zorgde dan hij had ingeschat. Hij gaf zijn minister van Justitie, Eric Holder, opdracht te verklaren dat niemand boven de wet stond en dat onderzocht zou worden welke mensen in het Witte Huis en op het ministerie van Justitie deze methoden wettig hadden verklaard.
Wat de CIA op de Poolse militaire basis Stare Kiejkuty, ten noorden van Szymany, destijds met de gevangenen heeft uitgehaald, gebeurde met toestemming van de president. Volgens getuigenverklaringen bevond zich in Stare Kiejkuty een geheime CIA-gevangenis voor ‘High Value Detainees’, de meest prominente gevangenen uit de War on Terror.
Intussen staat vast dat de Gulfstream N379P tussen februari en juli 2003 minstens vijf keer in Szymany is geland. Daarvoor werden vliegroutes gemanipuleerd en werd de Europese luchtverkeersleiding Eurocontrol met medeweten van de Poolse regering bewust misleid.
Het OM in Warschau heeft een verklaring vrijgegeven waarin een getuige beschrijft dat in Szymany mensen met handboeien en een blinddoek om uit het vliegtuig werden geleid. Volgens de getuige gebeurde dat telkens een heel eind bij de verkeerstoren vandaan. Op de landingsbaan stonden dan steeds dezelfde mensen en dezelfde civiele voertuigen te wachten.
Als we de verklaringen van Khalid Sheikh Mohammed mogen geloven, hadden veel mensen op het vliegveld zichzelf onherkenbaar gemaakt. Aan een team van het Rode Kruis, dat hem eind 2006 in Guantánamo ondervroeg, vertelde hij: “Na de aankomst duurde de transfer van het vliegveld naar de plaats waar ik werd geïnterneerd ongeveer een uur. Ik zat tijdens de rit op de bodem van een voertuig. Heel even kon ik zien dat er sneeuw op de grond lag. En iedereen was in het zwart, met maskers en legerlaarzen. Ze zagen er allemaal uit als bewoners van planeet X.”
Een uurtje rijden, dat komt ongeveer overeen met de afstand van Szymany tot de militaire basis van Stare Kiejkuty, die bekendstaat als opleidingsinstituut voor agenten van de Poolse geheime dienst. De weg daarheen loopt twee kilometer door omheind militair terrein, langs dichte dennenbossen, dan twintig minuten in noordoostelijke richting en tot slot via een onverharde weg langs een meer. Aan het eind van die weg bevindt zich de oprit naar de basis.
Khalid Sheikh Mohammed vertelde dat ze zijn kleren van zijn lijf hadden geknipt, dat hij naakt werd gefotografeerd en in een cel van drie bij vier meter met houten wanden werd gezet. Hij zei ook dat vervolgens de zwaarste fase van de ondervragingen begon. Een van zijn verhoorders had hem meegedeeld dat ze vanuit Washington groen licht hadden gekregen om hem een ‘hard time’ te bezorgen. “Ze gebruikten nooit het woord ‘marteling’ en hadden het ook nooit over ‘fysiek geweld’, maar altijd alleen over ‘a hard time’. Ik ben nooit met de dood bedreigd. Ze zeiden zelfs dat ze niet zouden toestaan dat ik stierf, maar dat ze me tot de rand van de dood zouden brengen en me dan weer terug zouden halen.”
Hij zou ongeveer acht uur per dag zijn ondervraagd. De eerste maand bracht hij naakt en staand door, met zijn handen aan het plafond van zijn cel geketend, ook ‘s nachts. Voor de ondervragingen werd hij naar een andere ruimte gebracht. Daar zou ook de ligbank hebben gestaan waarop hij werd vastgebonden voor het waterboarden.
Op een gegeven moment, zo vertelde de man die de planning van 11 september had geleid aan de medewerkers van het Rode Kruis, werd hem duidelijk in welk land hij zich bevond. “Ik denk dat het Polen was. Ze brachten me namelijk op een bepaald moment een fles water waarvan het etiket niet goed was verwijderd. Het e-mailadres op de fles eindigde op .pl. Bovendien was het verwarmingssysteem zo ouderwets als je alleen in een voormalig communistisch land zou verwachten.”
Vervolgens beschrijft de Al-Qaida-man hoe hij aan waterboarding werd onderworpen, terwijl hij vastgebonden op een bed lag, onder een doek. “Een van de twee bewakers goot koud water op de doek uit een fles die in de koelkast had gestaan, zodat ik niet meer kon ademen. Blijkbaar mochten ze dat maar één of twee minuten achter elkaar doen. Dan haalden ze de doek weg en zetten ze het bed rechtop. Die procedure werd ongeveer een uur lang herhaald. Tijdens het waterboarden blesseerde ik mijn polsen en enkels, omdat ik als een wilde begon te trappelen, in paniek omdat ik geen adem meer kon halen.”
De Warschause officier van justitie Robert Majewski is al meer dan een jaar bezig met een gerechtelijk onderzoek naar ambtsmisbruik door de toenmalige regering van Leszek Miller. Miller en zijn collega’s worden ervan beschuldigd dat ze de soevereiniteit over Pools grondgebied hebben opgegeven. Ook gaat het om de vraag of de vroegere president Aleksander Kwasniewski en de sociaal-democratische regering delen van de militaire basis van Stare Kiejkuty aan de CIA ter beschikking hebben gesteld voor exterritoriale verhoren.
Majewski heeft inmiddels talloze getuigen uit het voormalige regeringsapparaat ondervraagd. Nog dit jaar wil zijn team ook naar Guantánamo vliegen. “Geen enkel ander Europees land doet zo serieus en voortvarend onderzoek naar voormalige regeringsleden als Polen op dit moment,” zegt Wolfgang Kaleck van het European Center for Constitutional and Human Rights in Berlijn, dat de naspeuringen ondersteunt.
Het Openbaar Ministerie onderzoekt eveneens of de Poolse geheime dienst twintig eigen agenten aan de CIA ter beschikking heeft gesteld, zoals het conservatieve dagblad Rzeczpospolita onlangs meldde en door een ex-CIA-agent tegen Der Spiegel werd bevestigd. Er zou een document van de Poolse inlichtingendienst bestaan waarin zowel de twintig geheim agenten als het gebruik van de militaire basis door de Amerikanen worden genoemd. Twee leden van een parlementaire onderzoekscommissie in Warschau hebben dat stuk eind 2005 kunnen inzien. Sindsdien is het verdwenen.
De journalist Mariusz Kowalewski van Rzeczpospolita zoekt met twee collega’s al maanden naar bewijzen voor het bestaan van een geheime CIA-basis in Polen. De drie hebben zogenaamd zoekgeraakte documenten met vliegbewegingen van en naar Szymany boven water weten te krijgen, vluchten en routes gereconstrueerd aan de hand van tankbonnen en wisselkoersen en met informanten gesproken. Bijna dagelijks kwamen hun krant en de tv-zender TVP Info de afgelopen weken met nieuwe details.
Kowalewski heeft intussen een enorme verzameling documenten op zijn witte Apple-laptop staan. Niettemin is hij ervan overtuigd dat hij nog steeds ‘maar een fractie weet van wat er is gebeurd’. Hij is er zeker van dat die CIA-basis in Mazurië heeft bestaan en dat daar belangrijke Al-Qaida-gevangenen naartoe zijn gebracht. Wat nog ontbreekt, is het laatste stukje bewijs. Er doen geruchten de ronde dat een van de belangrijkste ondervragers van Khalid Sheikh Mohammed, de Amerikaan Deuce Martinez, de man die hem niet martelde maar hem wat fijnzinniger aan de tand moest voelen, zich op dat moment in Polen bevond. Dat puzzelstukje ontbreekt nog in het bewijsmateriaal.
Dick Marty, rapporteur van de Raad van Europa, kwam twee jaar geleden al tot soortgelijke bevindingen in het tweede onderzoeksrapport over het illegale transport door de CIA van gevangenen naar Europa. Daarin stelde hij dat leden van de vroegere militaire geheime dienst WSI bij de grenspolitie, de douane en de vliegveld-administratie werden gestationeerd om de activiteiten van de CIA te verdonkeremanen. “De jongste onthullingen in Polen bevestigen precies al mijn bevindingen van destijds. Ik ben toen afgegaan op uitspraken van insiders en op documenten die ik kreeg toegespeeld,” zegt Marty nu. Op dit moment, nu Obama de ‘dynamiek van de waarheid’ op gang heeft gebracht, zouden de Europeanen eindelijk openbaar moeten maken ‘welke regeringen de illegale CIA-praktijken hebben geduld en ondersteund’.
Blijft de vraag wie in Polen destijds de samenwerking met de CIA heeft goedgekeurd en de Amerikanen delen van Stare Kiejkuty heeft laten gebruiken. “De instructie om de CIA-mensen alles te geven wat ze nodig hadden, kwam van helemaal boven, van de president,” verklaarde een agent van de militaire geheime dienst in 2007 tegen het team van Marty. Kwasniews- ki bestrijdt dit: weliswaar bestond er een nauwe samenwerking met de VS op het niveau van de geheime diensten, maar er waren volgens hem geen gevangenissen op Pools grondgebied. “Dit is voor mij niet meer dan een nieuwe gelegenheid om te zeggen dat ik niets te zeggen heb,” zo luidt het commentaar van oud-premier Miller op de berichten.
Het is dus heel goed mogelijk dat de discussie over martelingen en verantwoordelijkheid, die op dit moment in de VS plaatsvindt, binnenkort ook in Europa losbarst. Want de Duitsers gaven de VS toestemming om over hun grondgebied heen te vliegen en zagen in het geval van de ontvoerde Khalid el-Masri af van de uitlevering van dertien CIA-agenten. De Italiaanse geheime dienst assisteerde de CIA bij de ontvoering van imam Abu Omar in Milaan. De Britse dienst MI6 gaf details die CIA-ondervragers voor hun verhoren nodig hadden direct door aan Marokko, en ook in Roemenië schijnt een geheime gevangenis te hebben bestaan. In bijna alle landen wordt daar gerechtelijk onderzoek naar gedaan.
De piloot Jerry M., die in maart 2003 Sheikh Mohammed van Kaboel naar Szymany vloog, woont nu in Birmingham in de Amerikaanse staat Alabama, in een bakstenen huis met witte luiken en buxussen voor de deur. Het pad naar de ingang wordt door twee stenen leeuwen bewaakt. Jarenlang had Jerry M. alleen een postbusnummer, net als iedereen die voor de CIA gevangenen over de hele wereld vloog: PO BOX 22 99 43, schuilnaam Jerry Allen Bostick.
Het lijkt erop of de 62-jarige ex-agent niets meer van deze tijd wil weten. Als Der Spiegel hem telefonisch vraagt of hij ooit in Polen is geweest, zegt hij dat hij geen idee heeft waar de journalist het over heeft. Echt geen flauw benul. Na de vraag of hij voor de firma Aero Contractors heeft gewerkt, blijft het stil op de lijn. Jerry M. heeft opgehangen.
2009 Der Spiegel
Vertaling Gerda Pancras
