Overal oren
Het Britse schandaalblad News of the World is nu zélf middelpunt van een schandaal. De krant zou duizenden celebrities hebben laten afluisteren – tot in het kraambed toe. Over gewetenloze primeurjagers, machtige krantenmagnaten en politici met boter op hun hoofd.
Het gebeurt niet vaak dat een Britse tabloid ongelijk moet – of wil! – bekennen, maar het boulevardblad News of the World ging vier jaar geleden toch noodgedwongen zo ver dat het publiekelijk en uitvoerig excuses aanbood aan de koninklijke familie. De royal editor van de zondagskrant, Clive Goodman, bleek met behulp van een privédetective boodschappen te hebben afgeluisterd op de mobiele telefoon van prins William. Goodman en zijn handlanger draaiden daarom in 2007 voor respectievelijk vier en zes maanden de gevangenis in. De ophef was enorm, maar de top van de News of the World, manager Les Hinton en hoofdredacteur Andy Coulson voorop, verzekerde iedereen die er in dit verband iets toe doet – van de machtige mediawaakhond Press Complaints Commission tot de invloedrijke Lagerhuiscommissie voor Cultuur, Media en Sport – dat de Goodman-zaak een unicum was geweest. Niemand op de redactie had ervan geweten, en het zou zeker niet weer voorkomen.
Die mooie belofte bleek deze maand niets waard te zijn geweest. The Guardian, het ‘huisorgaan van de Labour Party’, wist de hand te leggen op het procesdossier van een hoge voetbalbondfunctionaris die 700.000 pond aan zwijggeld had gekregen van de uitgever van de News of the World. Die uitgever is de oppermachtige mediamagnaat Rupert Murdoch, die in Groot-Brittannië behalve de schandaalkranten News of the World en The Sun ook The Times en de televisiezender Sky in zijn bezit heeft. Murdochs News Corporation wilde stil houden dat er niet alleen nog steeds illegaal wordt afgeluisterd, maar dat dat bovendien – als we The Guardian mogen geloven – stelselmatig gebeurt: 31 journalisten van The Sun en van News of the World zouden al eerder zijn betrapt. Al met al zouden wel drieduizend mensen zijn afgeluisterd en bespied, van de Londense burgemeester Boris Johnson tot actrice Gwyneth Paltrow, en de voormalige vicepremier John Prescott tot fotomodel Elle Macpherson en popzanger George Michael.
Het nieuws sloeg in als de bekende bom. Veel van de genoemde doelwitten waren volkomen verrast dat zij het onderwerp van spionage bleken te zijn, en dat hun privé-informatie was verkocht aan journalisten. Daarnaast wekte het grote argwaan dat News Corporation er kennelijk in was geslaagd te betalen om de bevindingen van een politie-onderzoek (op basis waarvan de afgekochte voetbalfunctionaris naar de rechter had willen stappen) in een la te laten verdwijnen. Iedereen weet dat bepaalde kranten politiemensen (en brandweerlieden, hotelportiers en paleispersoneel et cetera) dik betalen voor tips en achtergrondinformatie over bekende personen. Maar waarom had de politie niet méér gedaan toen ze in haar onderzoek op al die namen stuitte? Was Scotland Yard soms bang dat zijn eigen banden met de media aan het licht zouden komen, of durfde de politie geen ruzie te maken met zo’n machtig imperium als News Corporation?
Naar de antwoorden op die vragen wordt naarstig gezocht. De Lagerhuiscommissie heropent ogenblikkelijk haar onderzoek en gaat de getuigen die destijds zo vroom beweerden dat de affaire-Goodman een incident was geweest opnieuw oproepen. Justitie zal het uitgelekte dossier ook nog eens goed bekijken en uitzoeken waarom er destijds geen vervolging is ingesteld in al die zaken die de politie was tegengekomen in haar onderzoek naar de activiteiten van royaltyverslaggever Goodman en zijn privédetective. Het verweer van Scotland Yard luidt dat de rechercheurs destijds weliswaar de dossiers met privé-informatie van ‘honderden namen’ hadden gevonden bij het detective-bureautje dat Goodman in de arm had genomen, maar dat niet ten aanzien van alle namen harde bewijzen konden worden geleverd. De politie weigert daarom vooralsnog het onderzoek te heropenen. Toch bang voor Murdoch?
De macht van NewsCorp valt inderdaad nauwelijks te overdrijven. Murdochs kranten hebben de meeste lezers, het aantal Sky-abonnees beloopt zo’n negen miljoen, en de internationale statuur van het concern geeft het nog extra gewicht. Britse politici maken de invloedrijkste (hoofd)redacteuren van NewsCorp op alle mogelijke manieren het hof, in de hoop dat de kranten in de aanloop naar de verkiezingen hún partij als de ideale zullen aanprijzen. Het hoofdredactionele stemadvies, waar Nederlands kranten al lang niet meer aan doen, is hier nog standaardpraktijk. Zowel premier Gordon Brown als de Conservatieve leider David Cameron hengelt naar het stemadvies van The Sun, met drie miljoen lezers de machtigste tabloid. Een voorbeeld: toen de Conservatieven onder John Major in 1992 tegen elke verwachting in nét aan de macht bleven, claimde de krant die overwinning met de beroemd geworden voorpaginakop: ‘It’s The Sun Wot Won It!’ En die conclusie was niet eens zo ver bezijden de waarheid, na de manier waarop Murdochs kranten destijds tekeer waren gegaan tegen de toenmalige Labour-leider Neil ‘the Windbag’ Kinnock.
De andere tabloids, van de rechtse Daily Mail en Daily Express tot de linkse Daily Mirror en The Star, voeren een fanatieke concurrentiestrijd met elkaar en met de Murdoch-kranten. Daarin is bijna elke methode om aan een exclusief verhaal te komen gewettigd. Tabloidjournalisten gaan letterlijk met elkaar op de vuist, trekken de contactsleuteltjes uit elkaars auto en bieden tegen elkaar op om de medewerking van het object van hun belangstelling, niet zelden via onderhandelingen door de brievenbus van de persoon in kwestie. Daarbij gaat het erom een hoger bod te doen dan de concurrent, ook al denkt die reeds een harde afspraak gemaakt te hebben.
De manier waarop de schandaalbladen aan hun primeurs komen, kan ook voor de gemiddelde krantenlezer geen geheim zijn. Een notoir geval is Benjamin Pell, bijgenaamd Benji the Binman (vuilnisman). Deze ‘menselijke mestkever’ verdiende tot een paar jaar geleden zo’n 100.000 pond per jaar bij door elke avond bij vijftig tot zestig celebrities in Londen de vuilniszakken weg te halen en de informatie die hij daarin aantrof te verkopen.
“Dat was een hele klus,” zei hij achteraf in een interview. “Eerst moet je die zakken ophalen, dan alles uitzoeken, dan kopieën maken en doorfaxen, en dan moet je het ook nog gaan uitleggen aan idiote showbizzredacteuren.” Vervolgens deed Pell verbitterd zijn beklag over de recente invoering in het Engelse recht van de Europese mensenrechtenwetgeving, waardoor het privéleven van mensen voortaan werd beschermd. “Die heeft mij het bestaan onmogelijk gemaakt. Niet de juristen op de redacties (die er vooral zijn om vervolging wegens laster te voorkomen – red.) of journalisten die verkeerd met het materiaal omgingen.”
Toch gaat Pell er nog steeds prat op dat hij Elton John, generaal Pinochet, Madonna en vele anderen in grote verlegenheid heeft gebracht door de informatie die hij opdook tussen het afval van hun advocaten, agenten en pr-mensen. Hij ambieert nu een carrière als televisiepresentator, al heeft hij dat vooralsnog niet voor elkaar gekregen.
Wendy Clarkson, een voormalig tabloidjournalist die het vermakelijke boek Dog Eat Dog heeft geschreven over deze wereld, zegt dat tabloids zich al jaren van illegale praktijken bedienen en dat er met de onthulling van The Guardian niets nieuws onder de zon is.
“Veel hoofdredacteuren vonden het of stilzwijgend goed of deden net of ze van niets wisten, want grote primeurs waren het enige wat ertoe deed. De opstelling was: ‘Als je niets vraagt, krijg je ook geen vervelende antwoorden.'”
Volgens Clarkson is News of The World, de zondagskrant die eerder dit jaar de sm-spelletjes van Formule 1-baas Max Mosley in de openbaarheid bracht, tegenwoordig de krant met de diepste zakken. “En die krant had zeker het meeste geld om aan privédetectives uit te geven.” Deze manier van nieuwsgaring vertegenwoordigt een nieuwe trend. Niet langer liggen verslagge- vers zelf nachtenlang in een hinderlaag; nee, opdrachten om telefoons af te luisteren of e-mails te lezen worden aan professionals uitbesteed. Verboden? Natuurlijk. Technisch mogelijk? Zeker. Temeer omdat dergelijke speurneu- zen vaak zelf bij de politie hebben gewerkt en kennelijk gemakkelijk met bijvoorbeeld het Bureau Kentekenbewijzen kunnen bellen om de eigenaar van een bepaald nummerbord te achterhalen. Bingo! En de journalist in kwestie kan zich bovendien met enige grond van waarheid distantiëren van de manier waarop de informatie is verzameld. Al werden er (ook) op de redactie van News of the World volgens insiders zonder verdere vragen bonnetjes van een paar duizend pond of meer door de hoofdredactie getekend onder de post ‘kosten tipgever’.
Privacy- en gegevensbescherming zijn in Groot-Brittannië nog vrij nieuwe begrippen. De wetgeving op dit vlak dateert uit de jaren negentig, toen het land eindelijk het Europese Handvest voor de Rechten van de Mens in het eigen wetboek opnam. Het establishment wist zich altijd al goed in te dekken, en degenen die het geld ervoor hebben kunnen zich op de vergaande smaadwetgeving beroepen. Journalisten moeten dus wel heel zeker van hun zaak zijn en kranteneigenaren moeten over veel geld beschikken om vervolging te willen riskeren. In een samenleving als de Britse, waar geheimhouding – en niet openbaarheid – het instinctieve uitgangspunt is, vecht de pers fanatiek om het etiket ‘de vierde macht’ te kunnen blijven dragen, en elke beperking van de persvrijheid – zoals bijvoorbeeld toen Max Mosley met succes aanvoerde dat de aantijging dat zijn sm-sessies een nazistisch karakter hadden een ernstige aantasting was van zijn privéleven – wordt hier te vuur en te zwaard bestreden met het argument dat ‘zij’ (het establishment) geheim willen houden wat ‘wij’ (het grote publiek) kennelijk niet mogen horen.
Politici hebben de media al talloze malen gewaarschuwd dat ze met hun ‘excessen’ hun eigen glazen ingooien (“Journalists are drinking in the last chance saloon,” zoals iemand het formuleerde) en dat er strengere wetgeving zal worden ingevoerd als ze zelf geen orde op zaken stellen. Als gevolg daarvan heeft de Press Complaints Commission keer op keer de gedragscode aangescherpt en nieuwe richtlijnen uitgevaardigd. Maar ook nu verschijnen er in elke krant weer hoofdartikelen waarin wordt betoogd dat de persvrijheid heilig is, wat de News of the World ook heeft gedaan, en niet verder aan banden mag worden gelegd. En als undercover-methoden de enige manier zijn om een verhaal boven water te brengen dat in het algemeen belang is, dan moeten die toegestaan blijven.
Zijn de berichten die vlak na de geboorte van de baby van Gwyneth Pal-trow op haar mobiele telefoon werden ingesproken in het algemeen belang? Natuurlijk niet. Zijn de onthullingen over het excessieve declaratiegedrag van Lagerhuisleden – van de aanleg van een eendenvijver tot gesjoemel met de hypotheek of het huren van pornofilms – in het algemeen belang? Natuurlijk wel, ook al is de Daily Telegraph strikt genomen illegaal aan die informatie gekomen en heeft de krant er naar verluidt 330.000 pond voor betaald.
Niettemin, deze muis krijgt een lange staart. Een groot deel van de sterren en andere bekende personen die in The Guardian hebben moeten lezen dat ze zijn bespied en/of afgeluisterd, heeft zich inmiddels tot een advocaat gewend en overweegt een zogeheten class action, een gezamenlijke civiele procedure. Dat zou de News of the World, indien schuldig bevonden, heel veel geld kunnen gaan kosten. Na twee dagen zwijgen heeft de krant met klem ontkend dat er door redacteuren stelselmatig met privédetectives werd samengewerkt bij het illegaal verzamelen van informatie. Wel gaf de krant toe dat er in het verleden fouten waren gemaakt, en verwees daarbij naar een rapport uit 2006 van de toenmalige Information Commissioner, de topambtenaar die belast is met de handhaving van de Britse privacywetgeving. Daarin werd gewag gemaakt van een politie-inval in het kantoor van een privédetective, ene Stephen Whittamore, waar de namen en adressen werden aangetroffen van 305 journalisten die tussen april 2001 en maart 2003 gebruik hadden gemaakt van Whittamore’s diensten: het ging om 952 gevallen bij de Daily Mail, 228 transacties bij de News of the World, maar ook om 103 deals met het zondagse zusje van The Guardian zelf, The Observer.
En dan zijn er nog de politieke complicaties. Ten eerste is het duidelijk dat veel politici pópelen om het journaille dat hen in het declaratieschandaal zo ongenadig te kijk heeft gezet, terug te pakken. Want de helft van de 650 Lagerhuisleden komt mede hierdoor niet terug in een volgend parlement.
Maar pikanter nog: de hoofdredacteur onder wiens verantwoordelijkheid royal reporter Clive Goodman destijds prins William kon laten afluisteren trad kort na diens veroordeling tot gevangenisstraf af. Niet, zei hij, omdat hij van Goodmans praktijken had geweten, maar omdat hij formeel verantwoordelijk was. Die ex-hoofdredacteur, Andy Coulson, is sindsdien de rechterhand van Tory-leider David Cameron. Labour, dat nog maar kort geleden zijn eigen schandalen rond media-adviseurs van Gordon Brown heeft gehad, kraait nu van voldoening en laat geen kans voorbijgaan Cameron in te wrijven dat hij iemand in dienst heeft die malafide praktijken heeft gesanctioneerd. De Conservatieve leider houdt Coulson tot nu toe de hand boven het hoofd. Maar dat zou een fatale vergissing kunnen blijken te zijn als in de loop van de komende maanden duidelijk wordt dat Coulson misschien formeel niets wist, maar feitelijk heeft meegeheuld met het schandelijke gedrag van zijn redactie.
