De automatische piloot

Nog een leuke: twee groepen, de ene doet een test waar onmerkbaar woorden als ongeduldig, agressief en onbeleefd in verwerkt zijn, in de andere zitten termen als rustig, vriendelijk, beleefd. Laat iedereen na afloop van de test een formaliteit vervullen waarvoor ze iemand moeten spreken. Die persoon, die in het complot zat van het experiment, staat in de deuropening van zijn kantoor, in gesprek met een student die iets niet begrijpt. Hoelang duurt het voor de proefpersoon interrumpeert? De groep die de agressieve termen toegediend had gekregen, brak na een minuut of vijf in, de andere groep stond er na tien minuten nog. Dat was de maximale tijd die het experiment mocht duren, dus wie weet hoelang het nog geduurd had voor ze in actie waren gekomen.

Nou goed, nog ééntje. Laat een groep zwarte studenten een standaardtest voor een promotieplaats doen, maar vraag de ene helft eerst van welk ras ze zijn. De studenten die de test inclusief die vraag deden, maakten hem half zo goed als hun soortgenoten die meteen aan de slag gingen. Vraag je na afloop waarom ze zo slecht scoorden, dan zeggen ze: tja, ik zal wel niet slim genoeg zijn voor een promotieplaats. Is ze verder misschien nog iets anders opgevallen? Nee.

Dit fenomeen heet ‘priming’. Je kunt het onderbewuste vrij makkelijk beïnvloeden met prikkels die de ontvanger zelf niet registreert.

Een test om priming te meten is de impliciete associatietest (IAT) van Project Implicit, een onderzoeksgroep aan Harvard. Positieve en negatieve begrippen moeten afwisselend gekoppeld worden aan zwarte en witte gezichten. De computer meet je reactietijd, en vaak blijkt dat die bij de ene combinatie langer is dan bij de andere: je maakt de juiste koppeling, maar bij het ene type duurt dat gemiddeld net even langer dan bij het andere. Je onderbewuste heeft met die ene combinatie net iets meer moeite dan met de andere. Ziedaar een onbewust vooroordeel. Tijdens de campagne voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen maakte Project Implicit een speciale editie van de test, met portretten van Obama en McCain. Volgens de uitslag had ik toen geen waarneembare voorkeur voor het zwarte of het witte ras, maar wel een lichte voorkeur voor John McCain. (Terwijl ik in werkelijkheid op Obama zou hebben gestemd.)

Aanvankelijk dacht ik dat het bij de IAT ging om het verschil tussen wat iemand zegt en wat hij deep down denkt, maar het ligt anders. Vóór die test denkt de Harvard-kandidaat absoluut niet dat hij te dom is, ook niet deep down. Die proefpersonen uit het eerste proefje voelen zich niet oud, ze gedragen zich oud, door een manipulatie van hun onderbewuste. Dat ik uit de IAT over ras tevoorschijn kwam als iemand zonder aanwijsbaar raciaal vooroordeel is niet omdat ik niet racistisch ben, het zegt alleen dat de pro-zwarte en pro-blanke priming op dat moment met elkaar in evenwicht waren. Misschien ben ik wel verliefd op een zwarte vrouw, en om die reden positief geprimed ten aanzien van kleurlingen. Maar wat we eigenlijk vinden doet er misschien ook niet zo toe, priming is iets dat voortdurend om ons heen gebeurt, en als er veel negatieve prikkels in omloop zijn met betrekking tot zwarten, zijn mensen permanent negatief geprimed, met als gevolg discriminatie.

Om te zien of er beweging in de score zit en of hij zich misschien laat beïnvloeden, maakten sommige studenten van Project Implicit maanden achtereen dagelijks dezelfde IAT. Dat eerste blijkt niet het geval, hoe je ook je best doet, het verschil in reactietijd blíjft, maar wel kan je score per keer variëren. Een student die al honderden keren als anti-zwart uit de test kwam, scoorde op een dag ineens pro-zwart. Op zoek naar de vraag waarom, realiseerde hij zich dat hij eerder die dag naar het atletiektoernooi van de Olympische Spelen had zitten kijken. Hij was positief geprimed.

Ik las dit alles in Blink: The Power of Thinking Without Thinking, van Malcolm Gladwell, een fascinerend boek en een aanrader voor iedereen die meer wil weten over de wonderlijke wegen van ons onderbewustzijn.