Het zwarte gat

Niets is angstiger voor een schrijver dan de periode tussen twee boeken. Het zwarte gat waaruit weer ideeën voor een nieuw boek moeten opborrelen. Schrijvers die een tijdje meedraaien, worden er handig in het zwarte gat te omzeilen. Ze schrijven dikke boeken zonder einde. Ze schrijven trilogieën. Terwijl ze schrijven aan een boek sparen ze al materiaal voor een volgend boek. Alles om het zwarte gat te vermijden. Philip Roth (76) kan met dertig boeken, waaronder vier in de laatste drie jaar, gerust een routinier worden genoemd. Hij heeft een serie romans geschreven rond zijn alter ego Nathan Zuckerman, zodat hij niet elke keer een nieuwe held uit de klei hoeft te trekken. En toch staat hij na ieder boek met lege handen.

In een interview ter gelegenheid van zijn nieuwe novelle, De vernedering, vertelde hij hoe hij na voltooiing van een boek tijdenlang met een leeg blocnote aan tafel zit en alles opschrijft dat hem te binnen schiet, in de hoop dat er tussen dat gruis een klompje goud zit. Het begin van een nieuw boek. Het is een werkwijze die het lot van de oudere schrijver laat zien. Hij heeft alles al geschreven dat menselijkerwijs van hem kan worden verwacht. En toch moet hij verder. Daarbij maakt Roth het zich de afgelopen jaren niet makkelijk met de korte boekjes die hij in snelle opeenvolging het licht heeft doen zien: Alleman, Exit geest en Verontwaardiging. Zulke novellen laten zich wel sneller schrijven, maar je zit ook vaker met lege handen.

In zijn novelle De vernedering, die tegelijk in het Engels en in het Nederlands verschijnt, is het zwarte gat het onderwerp geworden. De gevierde acteur Simon Axler is zoetjesaan bezig de grand old man van de serieuze Amerikaanse toneelkunst te worden (al schuwt hij een mooie filmrol niet) wanneer hij van de ene op de andere dag met zijn mond vol tanden staat. Hij kan niet meer toneelspelen. Hij durft zijn tegenspelers niet meer aan te kijken, heeft moeite met zijn tekst en kan de verwachtingen van het publiek niet meer aan. Het is afgelopen. Meteen wreekt het publieke karakter van het theater zich. Zijn laatste voorstellingen waren geen feest, niet voor Axler en voor het publiek evenmin, en de critici vermeldden dit likkebaardend. Zo is het Axler niet vergund zich terug te trekken met de waardigheid van een oude leeuw. Hij druipt af als een geslagen hond.

Misschien is het een beroepsdeformatie, maar Axler vat zijn blokkade dramatisch op. Hij wordt zwaar depressief, laat zich opnemen in een psychiatrische kliniek en denkt alleen aan zelfmoord. Hij maakt een lijst van toneelstukken waarin iemand de hand aan zichzelf slaat. Het is een hele lijst, van Hedda Gabler en De meeuw tot De dood van een handelsreiziger. Geen enkel stuk haalt het echter bij Antigone, waar het toneel aan het eind vol ligt met figuren die zichzelf van kant hebben gemaakt. Axler is van plan ze allemaal te herlezen. Hij merkt alleen al snel dat hij geen toneelteksten meer kan lezen, zo ernstig is zijn blokkade.

Blokkade. Zelfmoord. Philip Roth heeft sinds Alleman een voorliefde gehad voor morbide onderwerpen waar de meeste schrijvers met een grote boog omheen lopen, omdat ze zich niet lenen voor een verhaal. In De vernedering stapelt hij die elementen zo op elkaar dat er al snel geen beweging in het verhaal te krijgen is. Tot de schrijver zijn toevlucht neemt tot de deur. Zoals in de banaalste toneelstukken zwaait die open en er loopt een leuke vrouw binnen, en De vernedering krijgt een nieuw leven.

Pegeen is de dochter van twee collega’s van Axler. Hij kan zich haar nog herinneren als baby aan haar moeders borst. Sinds haar twintigste jaar heeft Pegeen als lesbienne geleefd, maar wanneer ze haar vriendin kwijtraakt, belt ze Axler. Zomaar. Ze kan hem moeilijk vertellen dat ze hem uit een vastgelopen novelle van Philip Roth komt redden. Binnen de kortste keren is ze zowat bij hem ingetrokken, een ex-lesbo van veertig en een man van 65 die net in een psychiatrische inrichting heeft gezeten. Dat er nog een ex van Pegeen rondloopt die haar achtervolgt met dreigende telefoontjes verhoogt de opwinding alleen maar. Ook Pegeens ouders geven last, want die waren al niet blij met een lesbische dochter, maar een dochter die zich in de armen werpt van een man die op de drempel van de ouderdom staat, baart hun nog meer zorgen.

Pegeen is een vrouw van middelbare leeftijd, en toch vertelt ze hun niet zich met hun eigen zaken te bemoeien. Die brave kant toont ze ook aan Axler wanneer ze samen gaan winkelen in de stad. Hij koopt leuke jurkjes en chique schoenen voor haar. Ze laat haar haren wat vrouwelijker knippen. Hij maakt een leuk meisje van haar. Ondertussen is ze een roofdier in bed. Ze heeft de verzameling speeltjes uit haar lesbische jaren naar Axler meegenomen en in de slaapkamer laat ze zich, om het netjes te zeggen, niet onbetuigd. Op een winterdag betrapt hij Pegeens ex terwijl die rondsnuffelt op zijn terrein, en ze wisselen van gedachten over het vrouw-meisje dat zo’n macht over hen uitoefent. Een meisje in het lichaam van een vrouw die zowel haar sluwheid als haar argeloosheid cultiveert. Dat het nooit goed kan aflopen tussen Axler en Pegeen weet de lezer dan wel zeker. Het loopt uit op een tweede vernedering, die hem de das omdoet.

Pegeen is een meesterlijke vondst, een van Roths meer geslaagde vrouwenfiguren. Bijna onttrekt zij aan ons oog wat een ongeïnspireerd personage Axler eigenlijk is. Wanneer hij zijn mond opendoet, is de spanning direct weg. Er is ook geen moment in De vernedering dat de lezer werkelijk gelooft dat dit een man is die zijn hele leven aan het toneel heeft doorgebracht en nu geen kant meer op kan. Axler is het zoveelste alter ego van Roth, die ditmaal, hypothetisch, in het zwarte gat is gevallen. Maar de hypothese wordt nooit tot het einde doorgetrokken.

In het Engels betekent ‘I can’t act’ in de eerste plaats dat je niet kunt toneelspelen. Maar kaal kan het ook betekenen dat je onbekwaam bent tot welke handeling dan ook. In het begin zien we Roth even met deze betekenissen spelen, maar hij deinst er toch snel voor terug. Dan zou De vernedering een veel moeilijker boek zijn geworden om te schrijven. Wanneer de schrijver eenmaal Pegeen heeft binnengelaten met haar pornospulletjes, zoals hij het glunderend noemde in een interview, wordt Axler al snel een figurant in zijn eigen tragedie en verandert De vernedering in een knap boekje dat ons een paar genoeglijke uurtjes verschaft. Dat kon je van de vorige drie novelles lang niet altijd zeggen. Maar dat maakt de nieuwe Roth nog niet tot een meesterwerk.