Het mysterie van de Arctic Sea

‘U weet wie we zijn, of moeten we het uitleggen?” Michail Voitenko (51) stond al weken onder druk. Er hingen onbekende figuren rond in zijn portiek. Hij wist dat het ging komen, zo’n telefoontje in het holst van de nacht. Het onbekende nummer, de zakelijke stem en die ene vraag. “Ik kan het wel raden,” aarzelde Voitenko. “Je hebt belangrijke mensen kwaad gemaakt,” zei de stem. “Misschien willen ze wraak op je nemen. We willen geen verhalen meer over de Arctic Sea, we hebben er genoeg van. Vertrek uit Rusland en kom voorlopig niet meer terug.” “Hoeveel tijd heb ik?” vroeg Voitenko. “Is het een kwestie van weken of van dagen?” “Uren,” zei de stem. En hing op.

Het is een van de meest bizarre verhalen van afgelopen zomer. Het Russische vrachtschip de Arctic Sea zou met een lading hout zijn gekaapt in Zweedse wateren. Het verdween spoorloos, om drie weken later door de Russische marine te worden teruggevonden ter hoogte van de Kaapverdische eilanden. De wereldpers had wekenlang een verhaal van James Bond-achtige proporties. Het schip zou geen hout vervoeren naar Algerije, maar wapens naar Iran of Syrië. En de kapers waren geen Russen, maar in het geheim getrainde Israëlische agenten die de wapenlevering net op tijd konden tegengaan. Wás het schip wel verdwenen? Waarom zou het koers zetten naar Syrië, en waarom vloog de Israëlische premier Benjamin Netanjahoe in het geniep naar Moskou? De eerste die vraagtekens bij de kaping plaatste, was de Russische journalist en ex-zeeman Michail Voitenko (51). Zijn nieuwsgierigheid kwam hem duur te staan: hij moest vluchten en zit nu ondergedoken in Thailand.

“Het hele verhaal is in mijn gezicht geëxplodeerd,” zegt Voitenko op een terras in Bangkok, waar HP/De Tijd hem heeft weten te traceren. Michail Voitenko is een zeeman op leeftijd. Hij loopt moeilijk, heeft enorme wallen onder zijn ogen, vloekt aan de lopende band en rookt als een ketter. Hij was hoofdredacteur van een Russisch maritiem bulletin en hoorde, net als de rest van de wereld, voor het eerst van de Arctic Sea in de nacht van 29 juli. “Een cargoschip dat wordt ‘aangevallen’ – dat is niets bijzonders, zeker niet in Europa. Ik was dat hele schip dan ook alweer vergeten toen ik ruim een week later, op 8 augustus, een telefoontje kreeg van een Russische maritieme organisatie. Of ik meer wist over de Arctic Sea – de Russische marine en vooral de geheime dienst waren naarstig naar het schip op zoek.”

Nog geen drie uur later kreeg Voitenko een e-mail uit Archangelsk, de Russische havenstad waar de bemanning van de Arctic Sea grotendeels vandaan komt. “De familieleden waren ten einde raad, ze hadden al sinds 27 juli geen contact meer met het schip. Volgens de familieleden wist de eigenaar van het schip precies waar het allemaal om ging, maar verdraaide hij de boel. Met dat nieuws kwam ik naar buiten. Toen heeft het een vlucht genomen.”

De officiële lezing van Russische zijde is even simpel als ongeloofwaardig: op 24 juli enteren acht piraten op een rubberbootje de Arctic Sea in de buurt van Zweden; de kapitein moet koers zetten naar Afrika, en doordat niemand alarm slaat, glipt het vrachtschip door de Baltische Zee, de Noordzee en door het Kanaal. Als op 30 juli het schip als vermist wordt opgegeven, begint een internationale zoekactie. Rusland stuurt enkele fregatten en twee atoomonderzeeërs op pad om het schip te vinden. Drie weken later wordt de Arctic Sea gevonden, en komt de Russische marine ter hoogte van de Kaapverdische Eilanden aan boord. Er wordt geen schot gelost. Het Kremlin chartert twee enorme vrachtvliegtuigen en vliegt de acht piraten en een deel van de bemanning naar Moskou. Op 11 november vervolgde de inmiddels weer opgekalefaterde Arctic Sea vanuit Malta haar reis richting Algerije, om daar de lading Fins hout af te leveren. Een groot succes in de internationale strijd tegen de piraterij, volgens Moskou. Alleen: er klopt geen snars van.

Dat zegt ook Konstantin Baranovski, advocaat van Dimitri Bartenev, een van de ‘piraten’. Volgens Baranovski is zijn cliënt geen piraat, maar een ecologisch onderzoeker. Samen met zeven andere ‘ecologen’ vertrok Bartenev op 24 juli in een kleine rubberboot vanuit de Estse havenstad Pärnu, volgens de advocaat ‘om een nieuw gps-systeem te testen’. Het bootje maakte water en het was de Arctic Sea die de bemanning kwam redden. Volgens Bartenev werden de ecologen hartelijk ontvangen op het schip. De acht mannen, allen etnische Russen, brachten de weken niet als gijzelnemers door. Nee, ze speelden kaart, dronken een flink deel van de drankvoorraad weg en lagen volgens hun advocaat de hele dag op het dek in de zon. Ze roken pas onraad toen een Russisch marinefregat in de buurt kwam. De ecologen waren plots kapers, werden afgevoerd in de eerder genoemde militaire vliegtuigen, en zitten tot op de dag van vandaag achter slot en grendel in een gevangenis in Moskou. Advocaat Baranovski lacht om de Russische lezing van het verhaal. “Alsof acht dwazen in een rubberbootje een vrachtschip met hout zouden kapen – dan ben je toch niet goed snik!”

Michail Voitenko gelooft geen van beide versies. “We hebben die ‘ecologen’ op televisie gezien. Ze hebben niet alleen een strafblad, ze zitten ook nog eens onder de gevangenistatoeages.” Maar kapers waren het volgens hem ook niet: “Dat zou Rusland bijzonder goed uitkomen, maar volgens mij is dat rubberbootje gewoon een verzinsel. Ik was de eerste die dat hardop durfde te zeggen.” In de weken dat het schip spoorloos was, begon de internationale speculatie. In de Britse media doken berichten op dat de Arctic Sea wapens naar het Midden-Oosten smokkelde. De lading zou niet uit hout, maar uit de geavanceerde mobiele raketinstallatie S-300 bestaan, een nieuwe Russische vinding. En omdat de wapens onderweg waren naar Iran, was het Israël dat daar een stokje voor stak. De ‘piraten’ of ‘ecologen’ zouden Israëlische geheim agenten zijn geweest, die de leverantie tegen wilden houden. Dat verklaart ook het reisje naar Moskou dat de Israëlische premier Netanjahoe in het geniep maakte. De Israëlische overheid huurde zelfs een privéjet om de premier voor overleg met premier Poetin naar Rusland te vliegen – een reis die pas een paar dagen later door de Israëlische pers werd ontdekt.

Volgens Voitenko staat vast dat de Arctic Sea geen hout vervoerde. “Je hoeft alleen maar naar de Russische reactie te kijken. Waarom zouden de marine, de geheime dienst en het Kremlin op hun kop staan vanwege een simpel vrachtschip? Het vaart bovendien onder Maltese vlag en heeft een Finse eigenaar! Alleen de bemanning was Russisch.” Volgens Voitenko wisten de eigenaar en de rederij ‘donders goed’ wat er aan boord zat. “Politiek gevoelig, levensgevaarlijk, explosief en vooral peperduur materiaal. Wapens dus. Wanneer piraten je schip kapen, dan schreeuw je dat van de daken, zeker in de Baltische Zee. Maar de rederij hield tot 11 augustus de kaken op elkaar. Ik denk dat het bedrijf zich toen pas realiseerde in wat voor lastig pakket ze zaten. De hooggeplaatste functionarissen met wie ze de wapendeal hadden gesloten, en die hen de hand boven het hoofd hadden gehouden, konden toen ook niets meer doen. Pas op 11 augustus gaf het bedrijf een persconferentie en deed het een emotionele oproep aan de Russische en Finse overheid om alles in het werk te stellen het schip terug te vinden. Onzin, dit is gewoon een cover-up van een illegale wapenleverantie naar het Midden-Oosten.”

Voitenko is kwaad. “Ik heb de Russische autoriteiten duidelijk te kennen gegeven dat ik graag wil samenwerken. Ik wilde mijn informatie graag met ze delen, maar ik heb nooit iets van ze gehoord. Ze wisten zich geen houding te geven, dat zie je aan alles.”

De Arctic Sea vervoerde volgens Voitenko in opdracht van een stel criminelen dus wapeninstallaties naar het Midden-Oosten. Het was een schimmige deal waar corrupte functionarissen bij betrokken waren, maar op een gegeven moment kwam de zaak boven water. “De Russische marine had het schip al snel gevonden, maar het Kremlin had meer tijd nodig om ‘het juiste verhaal’ te verzinnen, en ik werd onder druk gezet.”

Voitenko voer meer dan zestien jaar over de wereldzeeën, en heeft nog nooit een piraat gezien. Hij werd geboren aan de kust bij Vladivostok en volgde een opleiding tot radio-ingenieur. Tegen het eind van de jaren negentig trok hij naar Moskou. “Ik had geen zin meer om te varen en ben uiteindelijk maar gaan schrijven. Zo ben ik met mijn eigen maritiem bulletin gekomen – een onafhankelijk vakblad voor zeelieden. Het was mijn idee en ik heb het koppig doorgezet. Het heeft me wel een hoop gekost, onder andere mijn huwelijk. Ik heb het jarenlang zwaar gehad. Niemand steunde me, ik heb hongerig over straat gelopen. Maar de laatste jaren werd ik bekender, mijn bulletin werd plotseling goed gelezen. Zo goed dat Sovfracht, een van de grootste Russische verschepers, me in permanente dienst nam. Alles ging daar fantastisch, ik had een behoorlijk salaris en een hoop perspectief. Tot die verdomde Arctic Sea. Ik werd ontslagen en in zekere zin ben ik nu weer terug bij af.”

Na het nachtelijk telefoontje op 1 september bedacht Voitenko zich geen moment. Hij pakte zijn laptop en sprong op het eerste vliegtuig Moskou uit, toevallig naar Istanbul. Na een paar dagen in Turkije vertrok hij naar Thailand, vooral omdat het leven daar ‘prettiger en goedkoper’ is. Bang is hij niet. “Ik ben nooit echt bang geweest, ook niet in Moskou. Je hoeft nergens voor te vrezen, totdat ze je daadwerkelijk omleggen of in elkaar slaan, en dan is het meestal toch al te laat. Ik vreesde wel dat ze een zaak tegen me in elkaar zouden zetten. De helft van de maritieme software die ik gebruik, is natuurlijk illegaal. Daar kunnen ze je in Rusland, als ze willen, jaren voor in de bak gooien.”

Voitenko wil vanuit Thailand doorgaan met zijn Maritiem Bulletin. Binnenkort gaat hij ook over maritieme aangelegenheden schrijven als correspondent voor Novaja Gazeta, de kritische, liberale krant waar ook de in 2006 vermoorde Anna Politkovskaja voor schreef.

“Zodra mijn accreditatie in Thailand in orde is, ga ik echt beginnen met schrijven. Het is in Rusland onmogelijk om eerlijk zaken te doen in de commerciële zeevaart – iedereen werkt op het randje van de criminaliteit. Van hijskraanbestuurders tot douanebeambten – alles en iedereen is tot op het bot corrupt. Ik wacht nog even tot ik mijn papieren in orde heb, dan trek ik de beerput open.”

Bang voor eventuele consequenties is hij niet, zelfs niet als medewerker van de kritische krant waar de afgelopen negen jaar al vier journalisten van werden vermoord. Terug naar Rusland gaat hij niet. “Waarom zou ik moeten blijven vechten om in Rusland te wonen? Dat land heeft nog nooit iets voor me gedaan. Hier in de tropen maak ik me geen zorgen. Iedereen glimlacht. Alleen zo verdomde jammer dat je zelfs in Bangkok al niet meer mag roken in de McDonalds.”