Wijsneuzige weetjes
Het genre populair- wetenschappelijke boeken met een scheut- je how to erin mag zich verheugen in warme publieke belangstelling. Voorbeelden hiervan zijn alle boeken van Malcolm Gladwell, de recente toptienhit Maak nooit je bed op en de serie van het echtpaar Pease, waaronder Waarom mannen niet luisteren en vrouwen niet kunnen kaartlezen. In dit genre worden ofwel bepaalde gezondverstandopvattingen ondergraven, bijvoorbeeld het idee dat spinazie gezond is omdat er veel ijzer in zit (klopt niet), ofwel bepaalde vooroordelen juist bevestigd met een beroep op onderzoek. Beide soorten van inzicht geven de lezer plezier, doordat ze munitie verschaffen om spits uit de hoek te komen op verjaardagsfeestjes.
Ook het boek Uitglijers van voormalig Wall Street Journal-journalist Joseph Hallinan heeft die humoristisch wijsneuzige toon van onthullen hoe het nu echt zit. In dit geval gaat het over menselijk falen en de psychologische mechanismen die hierbij een rol spelen. Het maken van fouten is natuurlijk een oeverloos onderwerp om te behandelen, en eigenlijk heeft Hallinans poging niet meer opgeleverd dan een grabbelton van ditjes en datjes uit vooral sociaal-psychologisch onderzoek. Veel lijn zit er niet in, maar amusant is het wel om te lezen hoe slecht mensen zijn in zien, luisteren, beoordelen, herinneren en voorspellen.
Neem het verhaal van de man die een gouden-muntenverzameling had en zich ineens zorgen begon te maken over diefstal. Hij dacht lang na over een goede verstopplaats en nam ten slotte een weloverwogen beslissing. Twintig jaar later wilde hij de munten te gelde maken, maar hij kon ze nergens meer vinden. Wekenlang keerde hij zijn hele huis om, tot hij bij het schuurtje aankwam. Op dat moment schoot hem te binnen dat hij de lege verfblikken die jaren in een hoek hadden gestaan nog niet zo lang geleden in een vlaag van opruimdrift had weggegooid.
Een van de sterkste menselijke eigenschappen is de neiging om betekenis te geven aan de wereld om zich heen. Door in de waarneming gebruik te maken van de principes van hiërarchie (dit is belangrijk, dit is onbelangrijk) en causaliteit (eerst het een, dan het ander, dus het een veroorzaakt het ander), maakt de mens zijn omgeving overzichtelijk en voorspelbaar. Maar de analyse klopt niet altijd. Voeg hieraan toe de onuitroeibare neiging om jezelf op allerlei competenties als bovengemiddeld te beschouwen, en er ontstaat een rijke voedingsbodem voor ongelooflijk stupide fouten. Sportscholen drijven bijvoorbeeld op klanten die met volstrekt misplaatst optimisme een jaarkaart aanschaffen, waar ze uiteindelijk maar drie keer gebruik van maken. Casino’s teren juist op het omgekeerde. Hier zouden verstandige mensen weg moeten blijven, maar iedereen die erheen gaat, waant zich een winnaar.
Kan de lezer iets opsteken van Uitglijers? Niet echt, vrees ik. Zoals Hallinan zelf al aantoont, is er weinig waar mensen zo’n hekel aan hebben als aan het lezen van gebruiksaanwijzingen; ze zitten liever intuïtief een beetje te prutsen. Het helpt ook niet dat kledingfabrikanten tegenwoordig elk kledingstuk voorzien van het voorschrift ‘alleen met gelijke kleuren wassen’. Dat is uitsluitend om claims tegen te gaan, want een normaal mens gaat niet zes aparte bonte wasjes draaien. Maar multitasken bestaat echt niet. Alleen al om van dit nuttige inzicht doordrongen te raken is dit boek de moeite waard.
Joseph Hallinan: Uitglijers. Waarom we fouten maken en hoe we ze kunnen voorkomen. Scriptum. € 19,95.
