Slordig leven
In Nederland zien we steeds vaker het ‘Caribische’ gezinsmodel, waarbij de kinderen worden opgevoed door moeder, oma en vriendinnen. Hoe komt het dat vaders het na een scheiding zo vaak laten afweten?
Het schoolplein staat vol met moeders die wachten tot de bel gaat. Een van hen is Annemarie; ze heeft twee dochters van vijf en zeven. De meisjes gaan om het weekend naar hun vader. Maar die vader komt geregeld niet opdagen. Annemarie ergert zich daaraan, maar wil haar dochters niet bij hun vader weghouden, dus zegt ze er niets van. Alimentatie betaalt haar ex vaak wel, maar soms ook niet.
Even verderop staat Tessa. Haar zoon van acht wil eigenlijk niet meer naar zijn vader. Papa komt op zaterdagochtend haast nooit naar zijn voetbalwedstrijden kijken, en op zondagochtend wil vader uitslapen, zodat zijn zoon tot twaalf uur stil op zijn kamer moet blijven zitten. Vader betaalt geen alimentatie, omdat hij korte tijd werkloos is geweest. Dat is hij nu allang niet meer, maar als Tessa weer naar de rechter stapt, vreest ze dat haar ex dan uit wraak de oude omgangsregeling terug eist, en dat betekent dat haar zoon tot en met maandagochtend bij zijn vader moet blijven. Haar zoon wil dat niet.
Steeds meer kinderen groeien op zonder vader, vaak door een scheiding. Per jaar scheiden ongeveer 38.000 getrouwde paren; samenwoners zien hun relatie nog vaker op de klippen lopen. In totaal gaan jaarlijks honderdduizend stellen uit elkaar, volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Hierbij zijn ongeveer vijftig- tot zestigduizend kinderen betrokken.
Nederland telt ruim 450.000 eenoudergezinnen, en dat worden er alleen maar meer. In 2020 zijn er naar verwachting 490.000 alleenstaande ouders. Nog steeds gaat de overgrote meerderheid van de kinderen (tachtig procent) na een scheiding bij hun moeder wonen. Vijftien procent van de kinderen woont evenveel bij hun vader als bij hun moeder (co-ouderschap). Vijf procent woont permanent bij hun vader. Verder blijkt uit CBS-onderzoek dat er van de tien kinderen van wie de ouders scheiden, er twee hun vader nooit meer zien, en nog eens twee een slecht contact met hem hebben.
De eenoudergezinnen ontstaan niet altijd door scheiding. Er zijn ook moeders die er bewust voor kiezen alleen kinderen te krijgen. Dat is echter een minderheid.
Het ‘Caribische model’, noemt CBS-demograaf Jan Latten de trend van het moedergezin. In de landen in het Caribisch gebied is het immers al heel lang gewoon dat kinderen opgroeien in een gezin waarbij vader grotendeels afwezig is. Soms is hij pretvader of weekendvader, soms verdwijnt hij helemaal uit het leven van de kinderen.
Het valt op dat in een modern, welvarend land als Nederland, waar de vrouwenemancipatie ver gevorderd is, een gezinsmodel in opkomst is waarbij de vrouw het onderspit delft. Want na een scheiding (als er al sprake was van een samenwoonrelatie; sommige mannen laten hun kroost al voor de geboorte in de steek) komt moeder er op alle fronten bekaaid van af.
Ze draait alleen op voor de zorg en opvoeding van de kinderen en houdt het gehele huishouden draaiende. Daarbij moet ze bijna fulltime werken ‘of ze zit noodgedwongen in de bijstand’ omdat de financiële last van het kroost nogal eens alleen op haar schouders neerkomt. Want als de man kan aantonen dat zijn draagkracht nihil is, komen alle kosten op de vrouw neer. Het maakt daarbij niet uit of zij genoeg geld heeft. De kinderen wonen bij haar, dus moet ze ze onderhouden, zo redeneert de wetgever. Kortom: mannen verdienen het meest, vrouwen werken het hardst.
Alleenstaande moeder Maaike (45) kan hierover meepraten. Ze heeft twee zoons van elf en veertien die eens per twee weken een weekend naar hun vader gaan. In de zomervakantie waren ze slechts vier dagen bij hem. Maaike is in haar eentje veel tijd kwijt aan haar zoons. Beiden hebben het syndroom van Asperger, een autistische stoornis. “Ik heb een enorm traject in de hulpverlening gevolgd,” vertelt ze. “Voor de diagnose werd gesteld en men eruit was welke therapieën werkten bij de jongens, was ik twee jaar verder. Hun vader is nooit meegegaan naar afspraken. Hij ontkende doodleuk dat er iets met de kinderen aan de hand was.”
Toen ze vier jaar geleden scheidden, stond Maaikes ex erop zijn kinderen ieder weekend bij zich te hebben. Vervolgens zegde hij bijna iedere vrijdag af. “En nu probeert hij onder de schoolvakanties uit te komen. Hij zegt dat hij moet werken. Die vier dagen dat de kinderen bij hem waren, liet hij ze alleen thuis.”
Maaike noemt haar leven een 24-uursdienst. “Met al die zorg voor de kinderen kan ik geen parttimebaan hebben. Dus ben ik zelfstandig ondernemer geworden. Ik verdien nu 1250 euro, exclusief de alimentatie. Daar kom ik net mee rond. We wonen in een driekamerappartement; ik slaap in de huiskamer. Ik heb dan wel een Caribisch gezinsmodel, maar ik krijg helaas geen hulp van familie en vriendinnen.”
Volgens Leo de Bakker, directeur van het Landelijk Bureau Inning Onderhoudsbijdragen (LBIO), dat alimentatie van wanbetalers int, komt een kleine driekwart van de gescheiden vaders zijn alimentatieverplichtingen niet na. “Een deel daarvan kan dat echt niet opbrengen,” weet De Bakker. “Maar met een gang naar de rechter kan zo’n vader zorgen dat zijn gewijzigde draagkracht precies uitgerekend wordt en de alimentatie wordt verlaagd. Vaker komt het voor dat vaders geen zin hebben alimentatie te betalen. Ze hebben conflicten met de moeder over de bezoekregeling of hadden al een nieuw gezin gesticht dat ook geld kost.”
De rechterlijke Werkgroep Alimentatienormen stelt dan ook een nieuwe norm voor. Volgens die norm mogen vaders minder lasten van hun salaris aftrekken, waardoor hun draagkracht wordt verhoogd. Te vaak hielden alimentatiebetalers hun inkomen immers kunstmatig laag, zodat alle kosten voor de opvoeding van de kinderen op moeder neerkwamen.
Het is makkelijk voor wanbetalers de mazen in het net te vinden om onder hun verplichtingen uit te komen. “De regels om draagkracht te berekenen zijn zo ingewikkeld dat het stelsel bijna uitnodigt om extra aftrekposten op te voeren,” meent De Bakker. “Verder zijn de berekeningen erg ondoorzichtig, waardoor vaders het gevoel krijgen bedrogen te worden. Ze willen dan niet betalen.”
Veel alleenstaande moeders kunnen daardoor slecht rondkomen. En dat terwijl de meeste mannen er na een echtscheiding juist financieel op vooruitgaan. Uit onderzoek van het CBS blijkt dat de koopkracht van gescheiden vaders na hun scheiding gemiddeld met 33 procent stijgt, ook al betalen ze alimentatie. Moeders verliezen door een echtscheiding gemiddeld 21 procent aan koopkracht.
Geregeld moeten gescheiden moeders de bijstand in. Volgens het CBS werden eind 2006 89.000 bijstandsuitkeringen verstrekt aan eenoudergezinnen. In 97 procent van de gevallen was dat een moedergezin. Veertig procent van de eenoudergezinnen leeft onder de armoedegrens.
Vaak komt dit doordat moeders, als het gezin nog intact is, parttime of helemaal niet werken, aldus het CBS. Daarnaast maakt slechts de helft van de stellen die aan het scheiden zijn afspraken over kinderalimentatie, zo blijkt uit onderzoek van het Nibud. Maar tien procent van de gescheiden vrouwen regelt partneralimentatie. Vooral moeders die niet getrouwd waren en geen geregistreerd partnerschap sloten, hebben het arm. Door niets te regelen hebben ze na de scheiding geen of weinig rechten.
Vaak doen vrouwen het zichzelf dus aan. Veel gescheiden moeders vinden het niet geëmancipeerd om op de zak van hun ex-partner te teren, zeggen ze desgevraagd. Ze weigeren kinderalimentatie omdat ze niets meer met hun ex te maken willen hebben of omdat ze economisch zelfstandig willen zijn. De exen profiteren van dit ‘feminisme’.
Ook in sociaal opzicht wordt het leven van een man na een scheiding een stuk leuker dan dat van de vrouw. Terwijl moeder haar schaarse vrije uren vult met het aflopen van ouderavonden, tandarts- en kappersafspraken voor de kinderen, en ‘s avonds haar handen vol heeft aan afwas en administratie, heeft vader zeeën van tijd om uit te gaan of achter de computer te kruipen voor een internetdate.
Dat werpt vruchten af. Volgens het CBS heeft van de gescheiden mannen een kwart binnen een jaar na de echtscheiding een nieuwe partner, terwijl dat bij vrouwen een op de vijf is. Twee derde van de mannen en de helft van de vrouwen heeft binnen vijf jaar na de echtscheiding een nieuwe partner.
Dat de relatie uitgaat, is natuurlijk niet alleen de schuld van mannen. Bij zeventig procent van de scheidingen neemt de vrouw het initiatief om weg te gaan. Daarbij nemen zowel mannen als vrouwen tegenwoordig onder uiterst vage omstandigheden een kind. Latten: “Het ouderschap is niet meer gekoppeld aan de vaste relatie. Stellen met kinderen zijn niet verzekerd van een levenslange liefde. Verder kunnen alleenstaanden, homomannen en lesbische vrouwenstellen ook allemaal voor een kind kiezen. Broers, ooms, stiefvaders en huisvrienden kunnen optreden als vaders van kinderen. Alle gezinssamenstellingen zijn mogelijk.”
Deze trend beschrijft Latten in zijn boekje Liefde à la carte uit 2007. De populariteit van de losse relaties van nu vindt haar oorsprong in de democratisering van de jaren zestig, die ons bevrijdde van een benepen burgerlijke moraal. Niemand hoefde zich nog te onderwerpen aan regels van boven; het individualisme werd geboren. Tegenwoordig is ‘ik’ koning, iedereen mag alles doen waar hij zin in heeft.
Normen en waarden worden nu bepaald door vrijblijvendheid. In onze samenleving vinden we dat iedereen recht heeft op het krijgen van een kind, maar als dat er eenmaal is, is het geen schande meer om er van weg te lopen en er geen verantwoordelijkheid voor te nemen.
Daarom komen vaders die hun plichten niet serieus nemen, er makkelijk mee weg. Dit type vaders wil de kinderen wel graag zien, en hamert op dat recht, maar vindt het niet nodig naar een toneelvoorstelling te komen kijken of het kind netjes te leren eten. Dat moet moeder doen.
De wetgever zou graag zien dat vaders meer van dit soort taken over zouden nemen. Sinds 1 maart 2009 moeten scheidende ouders verplicht een ouderschapsplan opstellen waarin staat hoe ze de zorg voor de kinderen gaan delen. Dus niet: de een pannekoeken bakken en naar het strand gaan, de ander opvoeden, billen afvegen en nieuwe schoenen kopen.
Maar of onwillige vaders zich door een papiertje laten dwingen? Anneke (44), een alleenstaande moeder van twee kinderen van dertien en tien, heeft er weinig vertrouwen in. “Moeders zullen toch altijd de pineut blijven, omdat ze zich eerder opofferen voor hun kinderen. Daarom geven ze sneller toe als er strijd is met hun ex.
Vaders voelen dat aan en weten dat ze speelruimte hebben.”
Als voorbeeld noemt Anneke de alimentatieachterstand die haar ex al jaren heeft. “Al vaak heb ik gezeurd om betaling. Maar mijn ex weet dat ik het geld niet door het LBIO laat innen, omdat ik dat vervelend voor de kinderen vind. Het bederft de moeizame relatie die ik met hem onderhoud, de emoties zullen hoog oplopen, en dat heb ik er niet voor over.”
Ongeveer elf jaar geleden verliet Annekes ex zijn gezin omdat hij verliefd was geworden op een andere vrouw. Hun jongste kind was toen twee maanden oud. “Hij wilde de kinderen maar eens in de drie weken zien, maar ik was daartegen,” herinnert Anneke zich. “Niet alleen zou hij dan geen band meer met ze hebben, ook had ik mijn rustweekend eens in de twee weken echt nodig.”
Ze kreeg haar zin en het liep goed. Haar ex was weekendvader en bleef het, ook toen hij met zijn tweede vrouw nog twee kinderen kreeg. De problemen rezen toen hij ook de tweede vrouw verliet, omdat hij verliefd was geworden op een derde. Deze woont in New York. “Mijn kinderen zien hun vader ongeveer eens per maand,” vertelt Anneke. “Een heel leuk weekend voor ze, hoor, maar hij komt nooit naar voetbal kijken, zet de kinderen nooit aan hun huiswerk en brengt ze nooit naar de orthodontist. Af en toe komt hij wel, maar hij weet nooit precies wanneer hij kan, dus je kunt nooit een afspraak met hem ma-ken als er een kind gehaald of gebracht moet worden.”
Om toch wat rust te krijgen, brengt Anneke haar kinderen om het weekend bij haar zus, wier kinderen in ruil daarvoor regelmatig bij Anneke logeren. Haar zwager brengt haar zoontje iedere donderdag naar voetballen.
“Ik zou best weer eens een man willen. Maar als ik iemand ontmoet, hebben we geen tijd om aan elkaar te snuffelen; de kinderen zijn er altijd bij. Dat maakt het beginnen van een nieuwe relatie moeilijk.”
Anneke ziet veel gescheiden vaders om zich heen die graag betrokken willen blijven bij hun kinderen. “Maar ze hameren alleen op hun rechten; de dagelijkse plichten laten ze maar al te graag aan moeder over. Net als mijn ex. Hij houdt heus veel van zijn kinderen. Maar als hij moet werken, of zijn vrouw roept uit New York, dan laat hij ze gewoon achter. Mannen zijn daar gewoon makkelijk in.”
De Nederlandse wet steunt de vrouw niet, vindt Anneke. “Een man heeft omgangsrecht, maar geen -plicht. Hij mag zijn kinderen gewoon in de steek laten als hij dat verkiest. Hij kan aan komen waaien wanneer het hem uitkomt. Of niet. Ik kan hem niets maken.”
Nu de groep gescheiden alleenstaande moeders groeit, wordt het tijd voor modernere wetgeving, vindt Anneke. “Ik vind niet dat mijn ex zomaar naar het buitenland had mogen verhuizen. Ook moet hij gedwongen worden meer alimentatie te betalen nu hij niet aan zijn zorgplicht kan voldoen, zodat ik een oppas kan nemen. Het ouderschapsplan moet veel verder gaan.”
Zelf heeft ze financiële armslag opgegeven voor haar kinderen, zegt ze. “Ik werkte op een reclamebureau, maar als je daar om half zes naar huis gaat, vragen ze of je een vrije middag hebt. Daarom heb ik een negen-tot-vijfbaan genomen; ik moet toch op tijd koken voor mijn kinderen.”
Alleenstaande moeder Maaike meent ook dat zelfs de wet onwillige vaders niet kan dwingen.
“Ik heb overwogen naar de rechter te stappen, omdat mijn ex maar zo weinig tijd met de kinderen doorbrengt en te weinig alimentatie betaalt. Maar ik heb besloten dat niet te doen. De rechter kan mijn ex toch niet dwingen zijn kinderen drie weken in de zomervakantie op te nemen? Hij wil niet, dus doet hij het niet. Bovendien ben ik bang de breekbare relatie met mijn ex te verpesten. Als hij boos wordt, zullen de kinderen eronder lijden.”
Maaike kent ook vaders die door hun ex uit pure wrok bij de kinderen worden weggehouden. “Heel erg vind ik dat. Maar als ik zo’n Batman-vader op een kerktoren zie staan, denk ik onwillekeurig: ik zou het verhaal van zijn ex-vrouw weleens willen horen.”
De namen van de geïnterviewde moeders zijn gefingeerd vanwege hun precaire relatie met hun ex en de privacy van hun kinderen.
