De kampbeul in jezelf

Op de Franse televisie werd vorige week een documentaire uitgezonden, getiteld Le jeu de la mort. Het was de registratie van een reality spelshow, La zone Xtrme, waarvoor kandidaten waren geworven die een miljoen euro konden winnen. De documentaire deed veel stof opwaaien, niet omdat het fenomeen van de trashy reality-tv werd veroordeeld (hoewel dat ook gebeurde), maar omdat de spelshow een exacte replica vormde van de beroemde Milgram-experimenten uit 1961.

Sociaal-psycholoog Stanley Milgram was geïnteresseerd in gehoorzaamheid aan autoriteiten en ontwierp een ingenieus experiment, waarin proefpersonen de rol kregen toebedeeld van leraar, die een andere proefpersoon, een leerling, elektrische schokken moest toedienen wanneer die een fout maakte. Bij elke volgende fout steeg de sterkte van de toegediende schok, beginnend bij een niveau van 20 volt en eindigend bij 460 volt. Leraar en leerling konden via microfoons met elkaar spreken, maar zaten in aparte ruimtes. Op geen enkel moment werden er echte schokken gegeven – de ‘leerlingen’ speelden toneel met kreten van pijn en gesmeek om genade, totdat ze op het hoogste niveau helemaal geen respons meer gaven. Proefpersonen (de ‘leraren’) die zich zorgen maakten over het effect van hun handelingen en onder steeds grotere stress kwamen te staan, werden door de proefleider geïnstrueerd om door te gaan met de procedure ‘in het belang van de wetenschap’. Milgram verwachtte dat de meeste proefpersonen in de loop van het experiment het bijltje erbij neer zouden gooien, maar in werkelijkheid ging 62 procent door tot het bittere eind van de dodelijke 460 volt, een percentage dat in tal van herhalingsexperimenten over de hele wereld telkens weer gevonden is.

Het onderzoek onthult de extreme autoriteitsgevoeligheid van mensen en wordt vaak aangehaald ter verklaring van krankzinnige misdaden tegen de menselijkheid, zoals de jodenvervolging. Niemand denkt van zichzelf dat hij in staat is om daaraan mee te doen, maar als autoriteiten zeggen dat het oké is, voeren de meeste mensen de opdrachten uit, al dan niet handenwringend. Dit soort sociaal-psychologisch onderzoek, waarbij nietsvermoedende proefpersonen worden bedrogen over het eigenlijke doel en in akelige, potentieel traumatiserende situaties worden gebracht, komt trouwens tegenwoordig niet meer door de ethische commissies van de universiteiten heen. De wetenschap mag mensen niet meer confronteren met de verborgen kampbeul in zichzelf. Maar in de wereld van de televisie kan dat wel, en guess what: in het reality-spel La zone Xtrme lag het aandeel volgzame schokkenuitdelers op 81 procent!

De betekenis van het Milgram-experiment is weleens gerelativeerd met een verwijzing naar de tijdgeest. In 1961 stonden de maatschappelijke verhoudingen veel meer in het teken van conformisme en gehoorzaamheid. In de huidige sfeer van individualisme en gebrek aan respect voor autoriteiten hoef je als wetenschapper niet te denken dat een burger braaf orders gaat opvolgen die hem niet aanstaan. Zou het Milgram-experiment nu herhaald worden, dan zouden proefpersonen tegen de proefleider zeggen: “Schokken uitdelen? Bekijk het maar, doe het zelf!” Misschien is dat wel zo. Wetenschappers genieten niet meer het respect van vijftig jaar geleden. Maar de televisie des te meer. De gehoorzaamheid van kandidaten aan wat een showmaster oplegt in een frivole context van entertainment is nog groter dan de gehoorzaamheid in een context van wetenschap. So much voor het non-conformisme van de moderne individualist.

Kandidaten van de spelshow gaven na afloop als reden voor hun bereidheid om door te gaan met het martelen van hun medekandidaten dat ze niet geloofden dat er iets ergs zou kunnen gebeuren, omdat de mensen van de televisie dat nooit zouden laten gebeuren. Waarmee precies het punt van Milgram wordt geïllustreerd. Mensen vertrouwen erop dat autoriteiten niets kwaads in de zin hebben. Doorgaans is vertrouwen in autoriteiten wel degelijk een goede levenshouding, anders kun je niet overleven. De Milgram-experimenten halen de gevaren van gehoorzaamheid naar voren, maar een belangrijker inzicht is dat de autoriteiten zelf in bevoegdheden en wijze van opereren strikt gereguleerd moeten worden. Alleen de bureaucratie kan excessen voorkomen. Van individuen moet je het niet hebben – die gaan gewoon door met schokken uitdelen.