Spring naar de content

‘Het bewustzijn is maar een bijverschijnsel’

Denk niet dat we straks bij de verkiezingen zelf uitmaken op wie we stemmen. Onze keus wordt niet bepaald door vrije wil, maar door emoties en onbewuste invloeden. Aldus hersenonderzoeker Victor Lamme (1959). ‘Iederéén stemt met zijn onderbuik.’

Gepubliceerd op: Geplaatst in de volgende categorieën:
Geschreven door: Redactie

De titel van uw boek, De vrije wil bestaat niet, is nogal stellig. Maar wat bedoelt u er precies mee?

“De discussie over vrije wil is al eeuwenoud. Ik heb geprobeerd om aan de hand van praktische voorbeelden de lezer ervan te doordringen dat wat hij denkt dat de oorzaak is van wat hij doet helemaal niet de werkelijke oorzaak is. Dat de echte oorzaak processen zijn die buiten het bewustzijn omgaan, en die weinig met rationeel denken te maken hebben. Basale emoties spelen bijvoorbeeld een veel grotere rol dan wat wij rationeel denken noemen.”

Dus vrije wil is meer een sociaal construct dan een wetenschappelijk feit?

“Inderdaad. Het komt voort uit het vermogen om informatie te communiceren en te bedenken wat anderen gaan doen. Wij zijn sociale dieren. We hebben mechanismen in ons brein die ervoor zorgen dat we het gedrag van anderen kunnen begrijpen, en dat is ook de reden dat we evolutionair zo’n enorm succesvol dier zijn. Ik noem dat mechanisme ook wel onze kwebbeldoos. Maar het gekke is dat we die mechanismen ook op onszelf zijn gaan toepassen, en onszelf zo proberen te begrijpen. Dat is nog tot daar aan toe, maar op een gegeven moment is er iets fout gegaan, in die zin dat we zijn gaan denken dat die verklaringen de oorzaak zijn van wat we doen. Maar het is juist precies andersom. Dat bewustzijn, die gedachten die we hebben over waarom we dingen doen, is iets wat er maar achteraan hobbelt. Dat blijkt uit talloze experimenten.”

U schrijft dat onze handelingen voortkomen uit de meest basale emoties, zoals angst of begeerte. En dat er gebieden in het brein zijn die over die emoties gaan. Is er dan ook een deel dat over ‘rationele’ besluiten gaat?


“In het algemeen is het zo dat alles wat zich in je bewustzijn afspeelt ook onbewuste varianten kent. Er is geen verschil in hersengebieden, of je je nu wel of niet ergens van bewust bent. Dat is ook de reden dat als je slaapwandelt kunt autorijden, of een moord kunt plegen. Zonder dat daar enige vorm van bewustzijn aan te pas komt. Het hele bewustzijn lijkt een soort bijverschijnsel van de dingen die we toch al doen. Het enige wat we doen als we rationeel denken te denken, is verslag doen van datgene wat er al gebeurd is. Maar het echte denkwerk gebeurt onbewust.”

Als voorbeeld van een gebrek aan vrije wil haalt u lijnen aan. Veel mensen beslissen dat ze willen afvallen, maar vervallen toch weer in ongezonde gewoonten. Waarom lukt het sommige mensen dan wel?

“Als je echt wilt afvallen, is het veel effectiever als iemand anders jou daartoe aanzet. Het brein heeft allerlei structuren waardoor we heel gevoelig zijn voor sociale druk. Ik ben zelf bezig met afvallen, en heb met mijn kinderen afgesproken dat ze mijn bord onder mijn neus vandaan halen als ik te veel opschep. Dan maak je dus een omweg. Je zegt iets tegen jezelf via iemand anders. Mensen met veel geld doen hetzelfde door een personal trainer in te huren. De reden dat het sommige mensen wel lukt en andere niet, is dat die eerste groep bijvoorbeeld gevoeliger is voor sociale druk. Of voor de angst die ze hebben voor de gezondheidsrisico’s van overgewicht.”

U schrijft dat onze persoonlijkheid niets meer is dan een optelsom van onze ervaringen. Kan een mens dan eigenlijk veranderen? Kan een persoon met een kort lontje geduldig worden, of een verlegen iemand socialer?


“Een kort lontje is heel moeilijk te veranderen. Dan zit er een automatische respons in je brein om agressief te reageren op bepaalde prikkels. En voor iemand die sociaal angstig is, geldt hetzelfde. Wat je moet doen om dat te veranderen, is jezelf constant onderwerpen aan die situaties, met een ander erbij die het juiste gedrag beloont en verkeerd gedrag bestraft. Dat is de enige manier waarop een brein leert.”

In het strafrecht is een gebrek aan vrije wil een geaccepteerd begrip. Iemand kan ontoerekeningsvatbaar verklaard worden, of een misdaad begaan tijdens het slaapwandelen. Waarom wordt het in zulke gevallen wel geaccepteerd?

“Ik denk dat het te maken heeft met de filosofische achtergrond in de westerse wereld. Het idee dat er een ziel en een lichaam is. En als de ziel niet aanwezig is, kan het lichaam niet verantwoordelijk gehouden worden. Maar als je kijkt naar hoe weinig rationeel denken een rol speelt bij de dingen die we doen, is het vreemd om juist in de rechtspraak wel zoveel waarde te hechten aan de ratio. Het hele idee van voorbedachten rade, daar moeten we eigenlijk gewoon vanaf. Dat is gestoeld op een mythe van wie we zijn.”

U bedoelt het verschil tussen moord en doodslag?

“Ja. Dat gaat uit van een idee over hoe we tot onze beslissingen komen dat aantoonbaar onjuist is. En als de wetenschap tot die conclusie komt, is het aan de rechtspraak dat te veranderen. Doodslag zou zijn dat je iemand in een opwelling de hersens inslaat. Moord plan je van tevoren, en dat laatste wordt je zwaarder aangerekend. Maar juist bij doodslag, waar sprake is van een impuls, blijkt pas goed of iemand een naar karakter heeft. Dat zijn reacties die iemand vertoont door structuren in het brein die heel moeilijk te veranderen zijn. Zo iemand er met weinig straf van af laten komen, is vragen om problemen; die zal het weer doen, omdat het verankerd zit in het brein. Terwijl bij een moord die iemand pleegt uit economisch motief er maar een kleine imbalans in het brein is tussen sociale en financiële prikkels. Dat is makkelijker te herstellen.”


Als elke daad voortkomt uit basale emoties, kun je dan zeggen dat misdaden nooit uit vrije wil worden gepleegd? En dat iedereen ontoerekeningsvatbaar is? Er zal bijvoorbeeld geen katholieke priester zijn geweest die ‘rationeel’ heeft gedacht: Ik ga kinderen traumatiseren.

“Ik zou het omdraaien en zeggen dat iedereen toerekeningsvatbaar is. Het is altijd een kwestie van een verstoorde balans in het brein, en die balans moet je corrigeren. Wat iemand daar zelf over zegt, doet er niet toe. Bij die priesters bijvoorbeeld is een verkeerd gedrag gekoppeld aan een bepaalde prikkel: ze koppelen seks aan kinderen. Dat behoeft dan correctie. Je moet dat onderscheid tussen toerekeningsvatbaar of niet weghalen. Iedereen is verantwoordelijk voor wat hij doet, ongeacht de oorzaak.”

Heeft het dan zin om mensen in de cel op te sluiten voor gepleegde misdaden?

“Nee. Ten eerste is het zo dat je iemand maar één keer opsluit voor een misdaad. Daar leert een brein niets van. Je zou beter mensen voortdurend in soortgelijke situaties zetten en ze dan belonen voor goed gedrag en straffen voor slecht gedrag. Een soort drill camp dus.”

Zouden pedofielen dan ‘genezen’ kunnen worden?

“Je kunt met behulp van hersenscans precies zien waar het probleem zit. Je kunt ook zien hoe sterk hun aantrekkingskracht is tot kinderen, en in hoeverre het brein die kan onderdrukken. Dan zou je in een drill camp die aantrekking kunnen proberen te verminderen, of de onderdrukkingsmechanismen sterker te maken. Nu is seksuele aantrekkingskracht misschien wel het moeilijkste om te veranderen. Het beste waar je in dit geval op zou kunnen hopen, is die onderdrukkingsmechanismen zo sterk te maken dat iemand niet meer tot die daad komt. Maar het blijft fragiel, want er zijn ook dingen die de onderdrukkingsmechanismen weghalen. Denk aan slaapwandelen, of alcohol.”


Is stemmen bij verkiezingen ook iets wat niet rationeel wordt bepaald?

“Stemmen is een goed voorbeeld van de invloed van emotie op keuzegedrag. Om te beginnen is of je rechts bent of niet voor vijftig procent genetisch bepaald. Uit Amerikaans onderzoek blijkt dat mensen die rechts stemmen angstiger zijn. Zij hebben ook een grotere amygdala, het deel van het brein dat over angst gaat. Linkse mensen hebben een grotere mediale prefrontale cortex, die ervoor dient de impulsen uit de amygdala te onderdrukken. Ik denk dus dat als je het brein van Wilders-stemmers zou bestuderen, je zou zien dat die een grotere amygdala hebben. Wat wel vaak gezegd wordt, is dat Wilders-stemmers vooral met de onderbuik stemmen. Daar wordt dan denigrerend over gedaan. Dat vind ik een raar verwijt. Eigenlijk stemt iederéén met de onderbuik. Wilders-stemmers zijn niet veel anders dan andere stemmers. Hun onderbuik ziet er alleen iets anders uit.”

Zijn er ook nog andere emoties die een rol spelen bij stemgedrag?

“Ja, walging bijvoorbeeld. Dat is dezelfde breinstructuur die ervoor zorgt dat je pijn voelt; dan wordt de insula actief. Tijdens de laatste Amerikaanse verkiezingscampagne bleek dat sterk te gelden voor de Democratische kandidaat John Edwards. Mensen werden in een MRI getest terwijl ze plaatjes van kandidaten te zien kregen, en op hem reageerden mensen met sterke walging. Misschien moeten we die test maar eens herhalen bij de Nederlandse verkiezingen. Maar mensen laten zich ook leiden door rare onbewuste invloeden. Als mensen stemmen in een kerkgebouw, zie je dat er gemiddeld net wat meer CDA wordt gestemd dan als het stemlokaal zich in een school bevindt. En bij het stemmen met een rood potlood heb ik het vermoeden dat dit net een extra zetel voor de PvdA kan opleveren.”


Rijke mensen stemmen in het algemeen vaker VVD en studenten bijvoorbeeld op linkse partijen. Waarom zijn er dan toch mensen in villa’s die GroenLinks stemmen en studenten die voor de VVD zijn?

“Dat is een perfect voorbeeld van het feit dat ratio niet zoveel te maken heeft met stemgedrag. Dat het toch een emotionele, door onbewuste invloeden bepaalde keuze is. Als die student twee rechtse ouders heeft, is het al voor vijftig procent genetisch bepaald dat hij ook rechts zal stemmen.”

Zijn wij net zulke slaven van onze instincten en emoties als de vroege homo sapiens? Of is er nog hoop op een echt vrije wil in de toekomst?

“Ik zie weinig reden waarom wij anders zouden zijn. We hebben onze voorouders natuurlijk nooit kunnen testen. Ik doe af en toe wel denigrerend over de kwebbeldoos en de ratio, maar dat apparaat heeft er wel voor gezorgd dat we zijn waar we nu zijn. We gaan naar de maan, begrijpen de wereld om ons heen. Het enige wat dat apparaat niet weet, is waarom we dingen doen, maar dat weerhoudt ons er niet van allerlei theorieën daarover te bedenken. Met als meest extreme variant psychologie. De wetenschappelijke versie van de kwebbeldoos. We hebben dus een veel rijkere cultuur opgebouwd, maar daardoor staan we nog veel meer onder invloed van dingen in onze omgeving. Die invloed wordt steeds ingewikkelde, rijker geschakeerd. We lijken misschien vrijer, maar het tegenovergestelde is waar. De wereld om je heen gaat steeds meer bepalen wat je doet. Dus als je echt meer vrije wil wilt hebben, kun je beter in een hutje op de hei gaan zitten.”

Victor Lamme: De vrije wil bestaat niet. Prometheus. €17,95. Ook verkrijgbaar via www.ako.nl.