Op naar het eindstation
Het marxisme is over het algemeen een kurkdroge economische ideologie. Veel marxistische filosofen hebben deze leer in hun traktaten van een zwieriger toon voorzien. Denk aan de hedendaagse Sloveense socioloog Slavoj iek: een begenadigd scribent die niet kleurloos melding maakt van sociaal-economische problematiek, maar zijn aanklachten kruidt met literair vernuft. Maar dan noemen we een van de meest bezielde protagonisten van het hedendaagse antikapitalisme. Aartsvader Karl moest het van veel minder franje hebben, constateerde ik in het jaar dat ik filosofie studeerde en Marx’ werk tegen heug en meug las.
Revolutionair was dat Marx in Het kapitaal als eerste de uitwassen blootlegde van de gangbare burgerlijke theorieën van economen als Adam Smith en David Ricardo. Marx herinterpreteerde de ongebreidelde vrijemarkteconomie en toonde een door pijn verkrampt arbeidersgezicht. In het eerste deel schetst hij het productieproces als een combinatie van productiemiddelen (zowel menselijke arbeid als werktuigen) en de sociaal-technische relaties die tegenover die productie staan (eigendom, macht en controle over productiegoederen).
Onder invloed van Hegel ontwaart hij de productieverhoudingen die ten grondslag liggen aan de kapitalistische maatschappij. ‘Het systeem’ bestaat niet op zich, maar is een amalgaam van op elkaar inwerkende of botsende deeltjes. De klasse waartoe iemand behoort, is een sleutelingrediënt. Wie waar staat in de maatschappij wordt bepaald door wie wát produceert voor die maatschappij. Arbeiders zijn het tegenovergestelde van ondernemers: zij vervullen een actieve rol in het vervaardigen van wat nuttig is voor de samenleving, ondernemers een passieve.
De zwarte tijd voor de arbeider is, hij kan gerust zijn, eindig. De kapitalistische samenleving, met al haar onrecht en ellende, is een etappe op weg naar het eindstation: de klasseloze, socialistische staat. Hoe vreedzaam die ontwikkeling kan verlopen, hebben we gezien bij de Sovjet-Unie.
Dat Marx alles zo zwart-wit voorstelt, moeten we zien in zijn context. De negentiende eeuw was de tijd van het denken over de maakbare samenleving. Het was bovendien de tijd van de uitbuiting van het proletariaat door de bourgeoisie, wier macht nog niet beperkt was. Daarmee komen we bij zowel het grootste argument voor als tegen Het kapitaal. Het is een eenzijdig betoog, waarin op wetenschappelijke wijze elk onrecht waarmee de arbeider heeft te kampen tijdens de productie van kapitaal, haarfijn wordt gefileerd. Voor wie zich graag boos maakt over ongelijkheid en sociale nachtmerries, is het boek olie op het vuur. Wie de historische relevantie van het werk wel inziet, maar niet meegesleept raakt vanwege het droge, detaillistische karakter ervan, haakt snel af. Bovendien is enige economische voorkennis essentieel.
Het kapitaal is een werk dat van emancipatorisch belang is geweest voor de maatschappelijke onderlaag. De sociale verworvenheden van de welvaartsstaat hebben hun bestaan te danken aan deze antikapitalistische turf. De welvaart van die welvaartsstaat hebben we dan weer te danken aan het kapitalisme. Like it or not, Karl.
Bij elke economische crisis lijken de lessen van Karl Marx weer actueel. Maar hoe relevant is Het kapitaal eigenlijk nog? Ter gelegenheid van de nieuwe Nederlandse editie van Het kapitaal wordt daarover op 1 mei, de Dag van de Arbeid, van gedachten gewisseld in de Amsterdamse Singelkerk.
De sprekers zijn: Elsbeth Etty, recensente en columniste bij NRC Handelsblad en oud-lid van de CPN
René Gude, filosoof en directeur van de Internationale School voor Wijsbegeerte Arnold Heertje, econoom, emeritus hoogleraar, publicist en columnist Esther-Mirjam Sent, hoogleraar economische theorie en economisch beleid aan de Radboud Universiteit Nijmegen Ad Verbrugge, filosoof aan de VU, politiek activist en musicus
De terugkeer van Het kapitaal
1 mei 2010, 16.00 uur, Singelkerk, Singel 452.
Amsterdam. Kaarten à €8,50 te koop bij Athenaeum Boekhandel, Spui 14-16.
Amsterdam, tel. 020-5141460, e-mail: [email protected].
