‘Europa wordt alleen maar groter’
Volgens de Indiase denker en bestsellerauteur Parag Khanna (33) is onze euroscepsis nergens voor nodig. Over tien jaar is Amerika supermacht-af en heeft het oude continent die rol overgenomen. ‘Europa wordt steeds geliefder in de wereld.’
Een ontmoeting met Parag Khanna is een voorrecht. Tot die conclusie kom je een paar minuten nadat je hem, op zijn haast manische zigzagtocht over de hele wereld, met succes tot een rustig en overwogen gesprek hebt verleid en nog natrilt van opwinding. Er is bijna geen onderwerp of Khanna laat er een opmerkelijk, doorwrocht en hoopgevend licht over schijnen. Hoe langer je met hem praat over wereldpolitiek, hoe verder de nerveuze krantenkoppen uit beeld verdwijnen en hoe duidelijker de achterliggende patronen op je netvlies verschijnen. En dat alles zonder dat Khanna één keer zijn wijsvingertje omhoog steekt of zijn stem verheft, laat staan met zijn vuist op tafel slaat. Dat heeft deze ‘expert in foreign relations’ niet nodig; hij lijkt permanent zicht te hebben op de wereld van vijftig of honderd jaar na nu, hetgeen hem een enorme rust geeft en elke vraag of opmerking met bewonderenswaardige kalmte doet beamen, nuanceren of ridiculiseren. Niet voor niets heet zijn voor 2011 aangekondigde boek How To Run The World. Wie met Khanna aan één tafel heeft gezeten, vindt die titel geen grootspraak meer, maar een logisch uitvloeisel van wat hij in huis heeft.
Waar komt uw fascinatie voor geopolitieke ontwikkelingen vandaan?
“Eén: ik heb altijd veel gereisd en houd daar intens van. Twee: toen ik twaalf was, heb ik de val van de Berlijnse Muur meegemaakt. Ik heb zelf boven op de muur gestaan om ‘m te helpen neerhalen. Dat heeft veel indruk op me gemaakt. En drie: mijn favoriete vak is altijd internationale politiek geweest. Vanaf het begin was ik overtuigd dat je één theorie moet ontwerpen voor de hele wereld.”
Waarom?
“In de moderne wereld hangt alles met alles samen. Het heeft geen enkele zin om aparte theorieën voor bepaalde landen, regio’s of continenten in stand te houden. We zijn allemaal onderdeel van mechanismen die over de hele wereld van kracht zijn.”
Kunt u daar misschien een voorbeeld van geven?
“Een van de regulerende mechanismen die overal op de aardbol aan kracht verliest, is militaire macht. ‘Irak’ en ‘Afghanistan’ hebben laten zien dat militaire superioriteit, waar je die ook gebruikt, heel lastig is om te zetten in gewenste resultaten. Macht en invloed komen langs steeds meer kanalen tot stand dan via de loop van een geweer of een tank. Ik heb onderzoek gedaan naar de politieke invloed van ondergrondse pijpleidingen in de Kaukasus en naar de economische invloed van China in Zuidoost-Azië. Soft power wint wereldwijd terrein ten opzichte van hard power.”
U bent een enthousiaste EU-adept, zoals die in Europa nergens meer rondlopen.
“Hahaha! Dat klopt. De meeste geharnaste euroscepsis vind je hier in Europa. Ikzelf beschouw Europa als een visionair project! Het is toch prachtig? Jullie hadden tien à vijftien jaar geleden al door dat de grootste economische groei in Oost-Europa zou gaan plaatsvinden. Dus wat deden jullie? Jullie hebben die landen EU-lid gemaakt en ook nog op een vriendelijke en volstrekt pacifistische manier, die veel landen ook doet hunkeren naar het lidmaatschap. Kijk naar Servië en andere Balkanlanden. Het radicalisme is er in hoog tempo afgestorven; ze sluiten zich liever vandaag dan morgen aan bij de EU.”
Hoe komt het dat vooral West-Europeanen die successen niet zien en ze nauwelijks waarderen?
“West-Europa boet in aan macht. Dat leidt misschien tot een plaatselijk gevoel van somberte, van nostalgie. Maar als je kijkt naar de EU als geheel is er geen enkele reden voor somberheid. Ik zeg weleens: de Europese Commissie is veel machtiger dan het Pentagon. Als ze in Brussel zouden besluiten dat Oekraïne of Moldavië of Armenië in aanmerking komt voor lidmaatschap, is in die landen elk verzet daartegen al bijna kansloos. Ze hoeven in Brussel maar naar een land te wijzen of het is bijna zeker dat het zich vroeg of laat zal aansluiten. Ik ben een van de eersten die over de EU als wereldspeler heeft gepubliceerd. Vakgenoten spraken tot voor kort steeds over Duitsland, Frankrijk, Spanje en Groot-Brittannië. De laatste jaren verandert dat; er wordt nu veel meer over de EU geschreven.”
U bent invloedrijk. Het Amerikaanse blad Esquire nam u op in de lijst van meest invloedrijke personen van de 21ste eeuw.
“Invloedrijk? Nee. In de eerste plaats geef ik les. Ik laat mensen zien hoe de internationale politiek werkt, welke relaties er worden aangeknoopt en waarom. Dat is mijn primaire ambitie. In Amerika, meer in het bijzonder in Washington, doen mensen van alles, behalve naar mij luisteren. Ze hebben daar zó weinig besef van Europa en de EU, dat ze niet eens in staat zijn tot euroscepsis.”Wat ziet Amerika niet?
“Veel. Maar dat neem ik ze niet kwalijk. Als je in Washington werkt en niet achter je bureau vandaan komt, zul je steeds dezelfde fouten maken. Mijn geheim is dat ik altijd op reis ben. Ik vind het al bijna vreselijk om twee keer naar dezelfde plek te gaan. Nu wil ik heel graag naar Iran. Dat land is in beweging en strategisch van groot belang. Het verbindt Centraal-Azië met het Midden-Oosten: allebei regio’s die me zeer interesseren.”
In uw boek The Second World beweert u dat we naar een multipolaire wereld gaan met drie grootmachten: Amerika, de EU en China. En de gebieden daaromheen, the second world, zullen uitmaken wie van die drie het sterkste wordt. Wat maakt die ‘tweede wereld’ zo belangrijk?
“Landen als Turkije, Brazilië, Argentinië, Kazachstan, Egypte, Marokko, Vene-zuela, Mexico, Indonesië, Japan en Singapore hebben cruciale extra’s op het gebied van grondstoffen, kennis en bevolking. Ze zijn nu machtig genoeg om zelf hun allianties en bondgenootschappen te kiezen. Ik durf te beweren dat de keuzes van dit soort landen beslissend zullen zijn voor de toekomstige machtsverhoudingen in de wereld.”
Wie gaat die strijd winnen?
“Ik zie de liefde voor Amerika afnemen en de haat groeien. China wordt steeds geliefder, maar de vrees voor dat land groeit evenredig. Europa op haar beurt wordt steeds minder gevreesd en steeds geliefder.”Europa zit wéér goed, dus!
“Sarkozy beseft het beste dat nieuwe macht samenhangt met succesvolle relaties met the second world. Zijn Unie voor het Middellandse Zeegebied, opgericht in 2008, is belangrijk voor het verder aanhalen van de banden met de Arabische wereld. Deze Unie telt nu 43 landen met in totaal 780 miljoen inwoners. Ook Turkije is er lid van. Heel slim. Het vermindert de druk op de zwaar beladen onderhandelingen over EU-lidmaatschap. Maar ook China is bezig met een charmeoffensief: niet alleen in Zuidoost-Azië, maar ook in Afrika.”
Nog even terug naar de worsteling in dat veelbelovende Europa, als dat mag. U ziet toch ook dat er nationale sentimenten de kop opsteken? En dat populaire, rechtse partijen liever terugkijken dan vooruit?
“Die partijen zijn volstrekt onmachtig om de Europese politieke instituties op te heffen of in te dammen. Zodra je instituties hebt gecreëerd, weet je één ding zeker:” – hij grinnikt cynisch – “dat ze eropuit zijn zichzelf in stand te houden en hun macht uit te breiden. Neem de Europese Commissie. Daar zitten 25 commissarissen in, ieder met een miljardenbudget, enorm veel ambtenaren en heel veel macht. Die commissie laat zich bij het maken van beleid en het vormgeven van de EU écht niet tegenhouden door een Nederlandse minister. Dat klinkt misschien hard voor jullie, maar zo is het gewoon! Tachtig procent van jullie wetgeving komt uit Brussel.”
Vrijwel niemand hier lijkt dat te beseffen. Of te willen beseffen…
“Omdat media en journalisten hun status ontlenen aan de politici die ze interviewen en de machtscentra waar ze zelf in acteren. Als journalisten veel zouden reizen, net als ik, zouden ze er snel achter komen dat Den Haag een verwaarloosbaar stipje is op de geopolitieke kaart.”
Maar de Europese Commissie is niet democratisch gekozen, roepen de populisten. Hebben ze daarin ongelijk?
“Twee dingen daarover. Om te beginnen bestaat goed bestuur altijd uit een samenstel van gekozen en niet-gekozen lichamen. Rechtscolleges, toezichthouders en supranationale instellingen zijn uiterst nuttig en effectief, maar hun leden zijn niet gekozen. Daarnaast heb je parlementen en nationale regeringen die wél direct of indirect gekozen zijn. Zo is het in Brussel ook: naast de Commissie staat het Europees Parlement. Of de balans tussen die twee helemaal juist is, kan ik niet beoordelen. Ik wil maar zeggen: dat een lichaam niet gekozen is, zegt niks over de kwaliteit van zijn werk. En over die groeiende sentimenten van de man in de straat… Die man maakt zich terecht zorgen over immigratie, over de euro, over zijn pensioen, over bestaanszekerheid en over de toekomst. Maar als hij daar zo bezorgd over is, zou ik tegen hem zeggen: de oplossing van al die problemen is niet het opblazen van Brussel. Integendeel. De oplossing ligt in Brussel!”
Opmerkelijk. Steeds maar weer uw enthousiasme over een stad waar geen enkele Europeaan van lijkt te houden.
“Nergens in de wereld is het twee landen gelukt om essentiële regels en wetgeving te harmoniseren. Nérgens! Europa doet het nu met 27 landen tegelijk! Vanuit historisch perspectief is dat een mijlpaal. Ter vergelijking: Amerika en Canada hebben een van de meest vredelievende grenzen ter wereld, er gebeurt nooit iets. Toch zijn er honderden grensovergangen tussen beide landen, een aantal dat na 11 september 2001 nóg verder is gegroeid. Al die grensovergangen zijn een monument van wanbestuur en inefficiëntie.”Terug naar het heden. Wat zijn de grootste politieke veranderingen op het wereldtoneel de komende tien jaar?
“In dit deel van de wereld valt Rusland uiteen in een oostelijk, Aziatisch deel en een Europees deel. Rusland is nu al enorm afhankelijk van Europa en die afhankelijkheid zal alleen maar groeien.Verder staat Europa aan de vooravond van wat ik de European Commonwealth noem, een gebied dat zich uitstrekt tot aan Azerbeidjan, tot Egypte en de Maghreb, waarbij EU-lidmaatschap niet meer van doorslaggevend belang is. Wat telt zijn de onderlinge afhankelijkheid en de logistieke en financiële banden.”
Hoe moet je dit noemen: Euro-imperialisme?
“Nee. Het is juist geweldloos. Brussel heeft gewoon een visie op de toekomst. Mensen als voormalig secretaris-generaal van de NAVO Javier Solana en commissievoorzitter Barroso denken jaren vooruit.”
Maar de man in de straat kent hen noch hun visie.
“Dat is een luxeprobleem. Je kunt beter een visie hebben en slechte pr dan goede pr en geen enkele visie.”
Samengevat: Europa is de grootmacht die het internationale machtsspel van de toekomst het beste in de vingers heeft, het slimste overweg kan met soft power en – uitgebreid met een deel van Rusland, de Kaukasus en het hele gebied rond de Middellandse Zee – straks een onuitwisbaar en centraal machtsblok gaat vormen.
“Op grond van mijn waarnemingen literatuurstudies, zeg ik: ja, er is veel dat daar op wijst.”
Raakt oorlog definitief passé?
“Pas op! Ik ben geen utopist! Oorlogen zullen er altijd zijn. Het enige dat je kunt doen is ze lokaal proberen te houden. Of in een minder gevaarlijke vorm laten overgaan, zoals een cyberoorlog. China en Amerika staan momenteel in talloze landen tegenover elkaar: Soedan, Venezuela, Iran, Noord-Korea, Myanmar. Allemaal landen die actieve of passieve steun van China krijgen en die Amerika wil straffen en isoleren. Toch zijn die conflicthaarden tot dusver beheersbaar gebleven. Hopelijk is dat het model van de toekomst: complexer en meer gefragmenteerd bestuur dat niet de kracht meer heeft om conflicten op wereldschaal uit te vechten.”
Als ik het goed begrijp, zijn we volgens u op weg naar ‘nieuwe Middeleeuwen’. Klopt dat?
“In de Middeleeuwen was macht veel kleinschaliger georganiseerd, vaak op provincie- of stadsniveau. Bovendien was er een gezonde competitie tussen staatsmacht, commerciële macht – in de vorm van huurlegers – en religieuze macht. De contouren van zo’n lappendeken-achtig bestuurssysteem zie ik opnieuw vorm krijgen: landen, steden, universiteiten, religies, beveiligingsbedrijven, computergiganten, mediaconcerns, ngo’s: allemaal actoren in een machtssysteem dat steeds meer decentraliseert. Het lullige is: Amerika heeft geen Middeleeuwen gekend en is dus goeddeels onbekend met wat ik noem meerlagig bestuur. Zij snappen vrijwel niks van dit concept.”
Na die nieuwe Middeleeuwen voorspelt u ook nog een nieuwe Renaissance. Tipje van de sluier?
“Haha! Hoe die er precies uit gaat zien, weet ik natuurlijk niet. Ik vermoed dat uit die lappendeken een nieuwe vorm van samenwerking of consensus tevoorschijn zal komen die de beschaving, net als in de Renaissance, een nieuwe stap vooruit zal laten maken.”
De toekomst kan wat u betreft niet snel genoeg beginnen.
“Zolang ik kan reizen en lezen, ben ik een gelukkig mens.”
Parag Khanna (Kanpur, India, 1977) is een hybride verzamelaar van banen, titels en losse adviseurschappen. In de periode 2000-2002 maakte hij naam als risico- en strategie-adviseur bij het World Economic Forum in Genève. Na een reeks fellowships bij universiteiten in Amerika, Singapore, Engelend en Duitsland, werd het menens toen hij in 2007 adviseur werd van de Amerikaanse ‘special forces’ in Irak en Afghanistan. En zich, daarna, in 2008 als internationaal adviseur verbond aan de Obama-campagne. In hetzelfde jaar verscheen zijn bestseller Second World. Volgens het tijdschrift Esquire behoort hij tot de ’75 meest invloedrijke personen op aarde’. Waar hij zich het laatst over verbaasde? ‘Dat het presidentschap van Obama nog minder invloed heeft dan zijn critici hadden voorspeld.’
