Spring naar de content

Papierloos lezen

Snel gaat het nog niet, maar het digitale boek rukt onmiskenbaar op – ten koste van het papieren exemplaar. En dat heeft gevolgen – voor lezer, uitgever én boekhandelaar. Vier experts uit de branche over de toekomst van het boek. ‘De vraag is: waar willen we als beschaving naartoe?’

Gepubliceerd op: Geplaatst in de volgende categorieën:
Geschreven door: Redactie

Hij heeft nog niemand horen zeggen: “Goh, nou pak ik vanavond mijn iPad om eens lekker bij de open haard met een glas wijn in de hand te gaan zitten lezen.” Maar Ari Doeser is directeur van de Koninklijke Boekverkopersbond (KBB), dus zijn observatie kan zijn ingegeven door wishful thinking.

Tot nu toe zijn boekverkopers immers gewend om boeken van papier te verkopen, en dat doen ze al sinds Gutenberg of Coster – daar willen we even vanaf wezen – rond 1450 de boekdrukkunst uitvond. Waar onze kasten nu nog vol mee staan, heet in het huidige jargon ‘fysieke boeken’, en die kopen we nog hoofdzakelijk bij de ‘fysieke boekhandel’.

Maar het is 2011 en alles wordt anders. Dat komt door de digitale revolutie die al zo veel andere dingen in ons leven heeft veranderd: de manier waarop we naar muziek luisteren, nieuws consumeren, met elkaar communiceren en ons televisieavondje samenstellen. Dankzij internet kunnen we al langer boeken bestellen vanuit onze luie stoel, maar tot nog toe moesten we nog wel opstaan om de deur open te doen voor de postbode. Het e-boek bespaart ons ook deze inspanning.

Op de nieuwste apparaten kunnen draadloos e-boekhandels worden bezocht. Zodra de betaling is verricht, loopt het aangeschafte boek in luttele seconden binnen en kan het leesplezier beginnen. Kom je een vreemd woord tegen: klik het aan. Hetzelfde geldt voor een naam die je niet kent. Het woordenboek en de encyclopedie kunnen in de kast blijven staan: internet is dichterbij. Het e-boek is ook nog eens goedkoper dan het fysieke boek. Omdat er geen druk-, bind- en distributiekosten worden gemaakt, ligt de prijs rond de 75 procent van die van het echte boek.


De leden van de Koninklijke Boekverkopersbond (“Dat zijn bijna alle boekhandels die u kent, inclusief bol.com”) houden zich niet doof voor het tromgeroffel waarmee de opmars van het e-boek in de publiciteit wordt begeleid. Ari Doeser: “Die opmars wordt niet gevreesd, maar wel onder ogen gezien. Wij weten ook niet hoe het zich precies zal ontwikkelen. Wij proberen er een antwoord op te vinden en de boekhandel te positioneren als de leverancier van het papieren boek, het luisterboek én het digitale boek.” Hij houdt er rekening mee dat van het totale aantal verkochte boeken in Nederland straks twintig procent in digitale vorm zijn weg naar de lezer vindt.

Daarvan is nu nog lang geen sprake. Volgens opgave van de Stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek (CPNB) werden in 2010 in Nederland in totaal zo’n 45 miljoen boeken verkocht, een omzet van 563 miljoen euro (4,7 procent lager dan in 2009). Daarvan vormt de verkoop van e-boeken maar een pover aandeel: onderzoeksbureau GfK houdt het wat 2010 betreft op 350.000 exemplaren met een omzet 3,7 miljoen euro. Maar dat betekent wel een omzetstijging van zo’n 300 procent ten opzichte van het voorafgaande jaar. In het rapport Turning the Page – The Future of eBooks becijferden de consultants van PwC dat de markt voor digitale boeken in Nederland in 2009 goed was voor een omzet van niet meer dan een miljoen euro.

Er tekent zich dus duidelijk een opgaande lijn af, al bestaat binnen het Nederlandse boekenvak de neiging om die te nuanceren. Eppo van Nispen tot Sevenaer, directeur van de CPNB, benadrukt dat ‘het papieren boek op dit moment nog in alle opzichten leidend is’, en Ari Doeser noemt de verhouding tussen verkochte fysieke boeken en e-boeken ‘nog een complete wanverhouding’. Annette Portegies, directeur van de uitgeverijen Querido, Nijgh, Athenaeum, Leopold en Ploegsma, zegt: “Het belang van het e-boek is toegenomen, maar het zou overdreven zijn om van een ‘aanmerkelijke toename’ te spreken.” Zij wijst erop dat minder dan één procent van de totale boekenverkoop in Nederland het digitale boek betreft.


Op de vraag of het e-boek het papieren boek kannibaliseert, antwoordt zij: “Daar is op dit moment nog geen sprake van. Als we de cijfers uit de Verenigde Staten mogen geloven, waar de e-boekmarkt sneller groeit dan in Europa, gaat de verkoop van e-boeken daar uiteindelijk wel ten koste van die van papieren boeken.”

De opkomst van e-boeken in de VS lijkt inderdaad niet te stuiten. Uit Turning the Page – The Future of eBooks blijkt dat het e-boek in de VS in 2009 al drie procent van de totale markt innam, maar dat het aandeel in 2010 tot zeven procent is gestegen.

Erik Rigters, manager bij eBook.nl, schat dat Nederland ongeveer drie jaar achterloopt op Amerika. “De observaties die ik doe, geven mij het absolute vertrouwen dat we over twee of drie jaar in Nederland op hetzelfde niveau zitten als Amerika nu. Dus van een opmars van het e-boek is zeker sprake.”

Dat ze bij eBook.nl van nature optimistisch zijn, blijkt alleen al uit het feit dat het bedrijf al tien jaar geleden tijdens de eerste internethausse werd opgericht, zijn tijd ver vooruit.

In de opmars van het e-boek speelt de e-reader een cruciale rol. Er waren natuurlijk wel al zonderlingen die een boek lazen op hun computer of op hun palmtop, maar de grote massa zag daar de lol niet van in. Erik Rigters: “E-readers zijn absoluut de katalysator geweest. Die e-readers hielpen mensen over de drempel. Vijftien jaar lang is er gezegd: je kunt toch niet van een computerscherm lezen, dan zit je de hele tijd in een lamp te kijken. Nu je de iPad hebt, blijkt dat bezwaar geen rol meer te spelen.”


Annette Portegies: “Er zijn trouwens aanwijzingen dat mensen minder e-boeken downloaden als ze van de ‘ouderwetse’ e-reader overstappen op een iPad of een andere tablet: de verleiding om films te bekijken, e-mails te beantwoorden of op Facebook rond te hangen wordt dan kennelijk groter dan het verlangen naar een goed boek.”

Is de beschikbaarheid van handzame leesapparaten van belang, het aanbod van wat tegenwoordig content heet is natuurlijk niet minder doorslaggevend. De uitgeverijen waarover Annette Portegies de scepter zwaait, hebben nu zo’n vierhonderd titels als e-boek leverbaar. “Er komen er in 2011 zeker nog vijfhonderd bij. Hoewel de verkoop nog gering is, is er al een duidelijke tendens zichtbaar: de boeken die in papieren hoedanigheid het best worden verkocht, voeren ook de lijst van best verkochte e-boeken aan.”

Erik Rigters bevestigt dat beeld. “Boeken die het in de boekwinkel goed doen, doen het ook als e-boek goed. Het is een weerspiegeling van wat er in de boekhandel gebeurt.”

Dat zal niet veel veranderen, denken de onderzoekers van PwC. Zij concluderen dat de boekenmarkt een opwindende toekomst tegemoet gaat en raden uitgevers aan om – willen ze daarvan profiteren – nu te investeren. Maar het e-boek zal het gedrukte boek niet vervangen. Wel zal het leesgedrag veranderen, verwacht PwC.

Daar houdt de Nederlandse Boek-verkopersbond ook rekening mee. Ari Doeser denkt zelfs dat de toekomstige lezer zijn boeken niet zal kopen, maar huren.

Boeken húren? Doeser: “Ja, we denken dat voor het digitale boek een huurmarkt gaat ontstaan. Er is mij geen onderzoek bekend naar het digitale leesgedrag van de consument. Slaat hij een digitaal boek echt op in zijn computer om het later nog eens te lezen? Of ziet hij het als een vluchtig product waarvan hij tegen geringe vergoeding tijdelijk gebruikmaakt? Je raakt dan ook aan de bibliotheek, maar ik vind bij digitale boeken het woord ‘lenen’ niet zo voor de hand liggen.”


“Er kleven ontegenzeglijk veel voordelen aan het e-boek,” zegt Eppo van Nispen tot Sevenaer. De CPNB discrimineert niet en maakt propaganda voor het Nederlandse boek in welke vorm dan ook. “Het gaat ons erom dat schrijvers, uitgevers en boekhandel een bestaan kunnen opbouwen. Dat is de ideologische missie die we hebben.”

Het probleem van de piraterij, die eerder de muziekindustrie om zeep hielp, kan de CPNB niet oplossen. Een andere bedreiging vormen de tentakels van internetgiganten als Apple, Google en Amazon. Er is de boekhandel alles aan gelegen om te verhinderen dat zij de dienst gaan uitmaken op de Nederlandse boekenmarkt. De KBB wil de twintig procent die het e-boek naar verwachting van die markt gaat innemen langs de bij de bond aangesloten Nederlandse boekhandelaren loodsen.

Ari Doeser: “De boekverkopers krabben zich achter de oren of Apple wel hun zakelijke partner moet worden. De krantenuitgevers zijn zich doodgeschrokken van de commissie van dertig procent die Apple vraagt op de verkoop van kranten en tijdschriften via iTunes. Als de grote spelers er straks vandoor gaan met de bal – alleen voor het geld of om goede sier te maken – wie staat er dan in voor een breed aanbod van titels waaruit de Nederlandse consument kan kiezen? Als er geen fysieke boekhandel meer is: waar laat de uitgever dan zijn product? Daarover maken ook auteurs zich zorgen.”

En niet alleen zij. In het boekenvak zijn zo’n twintigduizend mensen werkzaam. “Geen boekwinkels meer in Nederland?” zegt Doeser. “De vraag is of we dat met zijn allen wel leuk vinden. Het klinkt misschien moralistisch, maar de vraag is: waar willen we als beschaving naartoe?”


Dat is meteen wel een erg grote vraag, maar het is waar dat het boek als cultuurgoed wordt erkend en zelfs bescherming geniet van de kant van de overheid. Sinds 1 januari 2005 is de vaste boekenprijs bij wet geregeld. Door het ontbreken van prijsconcurrentie kan een fijnmazig netwerk van boekhandels in stand worden gehouden met een breed en pluriform aanbod. Een supermarkt die dat zou willen, mag niet ongestraft de bestverkopende titels met korting aanbieden.

Nog maar zes jaar later is de definitie van wat volgens die wet een boek is te krap geworden: ‘een werk dat (-) bestaat uit papieren bladzijden’. Deze formulering sluit het e-boek uit. Door het ministerie van OCW wordt nu gekeken of een vaste prijs voor het e-boek bijdraagt aan de doelstelling van die wet, en of het juridisch en technisch mogelijk is om het e-boek onder dezelfde wet te brengen.

Opmerkelijk is trouwens dat de verschillende e-boekwinkels nu al dezelfde prijzen hanteren voor hetzelfde boek: alsof daar afspraken over zijn gemaakt met de uitgevers. De Europese Commissie, altijd kien op zulke misstanden, heeft vorige week naar verluidt invallen gedaan bij Franse uitgeverijen die worden verdacht van het maken van prijsafspraken voor e-boeken. Amazon zou bij de Europese Commissie hebben geklaagd – vuil spel? Het Nederlandse eBook.nl, dat sinds 2007 deel uitmaakt van de uitgeversgroep NDCVBK, gebruikt de te korte armen van de wet op de vaste boekenprijs om een maand lang een e-titel in prijs te verlagen.

Ook in ander opzicht maakt de overheid onderscheid tussen het papieren boek en het e-boek. Het boek, cultuurgoed immers, valt onder het lage btw-tarief, het e-boek, dat meer als een geleverde dienst wordt beschouwd, is belast met het hoge tarief. Maar, zegt Annette Portegies: “De overeenkomsten tussen papieren en digitale boeken zijn vele malen groter dan de verschillen: schrijvers blijven schrijven, uitgevers blijven selecteren, redacteuren blijven redigeren, vormgevers blijven typograferen, promotiemedewerkers blijven de publiciteit zoeken en marketeers blijven de markt bewerken…”


Zit zij ‘s avonds met haar e-reader bij de open haard? Annette Portegies: “Ik gebruik mijn e-reader, zoals veel mensen in het boekenvak, vooral om manuscripten te lezen: het gesleep met stapels kopieën is voorbij, en dat is om veel redenen een zegen. Maar als ik een boek wil lezen dat al in gedrukte vorm bestaat, zal ik het niet snel als e-boek downloaden: er gaat nog altijd niets boven de geur van inkt, het potloodgekrabbel in de marge, het ezelsoor aan de laatst gelezen pagina voor het slapengaan… De tijd zal leren of ik een dinosaurus ben.”

Er zijn veel e-readers op de markt. De eerste was de Kindle van Amazon, daarna volgde de Nook van de Amerikaanse boekhandelsketen Barnes & Noble. In Nederland hebben de apparaten namen als BeBook Club, Oyo, Icarus, Cybook, PocketBook, en ook de Hema heeft er een. De meeste e-readers kunnen duizenden boeken opslaan. Behalve boeken erop downloaden en lezen kun je met een e-reader niet veel. Wel kan de lettergrootte worden aangepast, wat waarschijnlijk de relatieve populariteit onder ouderen verklaart. De eerste generaties e-readers konden alleen zwart-wit weergeven, maar intussen zijn er ook die kleur aankunnen. De eenvoudigste kosten tussen de honderd en tweehonderd euro. Er zijn ook geavanceerdere en duurdere leesapparaten waarop met een speciale pen aantekeningen kunnen worden gemaakt in het e-boek. De enTourage eDGe heeft zelfs twee schermen.

Volgens marktonderzoeksbureau GfK werden vorig jaar in Nederland zo’n 350.000 e-readers en tablets verkocht. De tablet is meer een volledige computer. De vorige week door Apple gepresenteerde iPad 2 is honderd gram lichter dan zijn voorganger, een derde dunner en een stuk sneller. De goedkoopste versie kost € 499. Is elk boek geschikt voor een e-boekeditie? Annette Portegies: “E-readers kunnen (anders dan iPads en andere tablets) nog geen illustraties in kleur weergeven, en daardoor kan er van veel kinderboeken nog geen e-boek worden gemaakt. Ook boeken met een complexe typografie lenen zich in het algemeen nog niet goed voor een e-boekeditie: technisch is het wel mogelijk, maar de kosten zijn dan relatief hoog omdat er veel typografisch handwerk bij komt kijken. E-readers worden overigens in zo’n enorm tempo geavanceerder dat aan zulke beperkingen zonder twijfel snel een eind zal komen.”