Een Duitse tragedie
Zoons tegen hun vader, stiefmoeder tegen de zoons: het gezin van de Duitse oud-kanselier Helmut Kohl rolt vechtend over straat. Inzet: de nagedachtenis aan zijn overleden vrouw Hannelore. Hoe een groot staatsman zijn reputatie verspeelt in een ordinaire ruzie.
Eigenlijk had hij op de voorste rij moeten zitten, vlak voor het machtige altaar naast de donkere houten banken. Dat zijn de plekken die voor de naaste familieleden zijn gereserveerd. De aanwezigheid van de Duitse oud-kanselier tijdens de herdenkingsdienst was lang voorbereid. De dienst was opgedragen aan zijn vrouw, die tot haar tragische einde trouw aan zijn zijde was blijven staan.
Het is dit jaar tien jaar geleden dat Hannelore Kohl zichzelf van het leven beroofde. In de nacht van 4 op 5 juli 2001 nam ze een overdosis slaaptabletten.
In tien jaar kan veel vervagen – ook de herinnering aan een vrouw die door vele Duitsers werd bewonderd en gewaardeerd. Maar toen het strijkorkest in de Dreifaltigkeitskirche in Speyer op 5 juli jongstleden de dienst opende, was de kerk tot de nok toe gevuld. Negenhonderd gasten waren naar de Zuid-Duitse stad gekomen om Hannelore nog eenmaal hun respect te betonen. Het waren vrienden, kompanen, partijleden, en helemaal vooraan haar zoons Walter en Peter.
Maar het hoofd van de familie ontbrak. De week ervoor had Helmut Kohl laten weten dat hij liever thuis bleef, in zijn bungalow in Oggersheim. Ook bij de intieme kranslegging bij haar graf was hij die ochtend weggebleven. De afstand van Oggersheim naar Speyer is 25 kilometer; met de auto rijd je er in twintig minuten naartoe. Maar de patriarch vond het na jaren van zwijgen en negeren kennelijk onverdraaglijk om die dag weer naast zijn zoons te staan.
Niets werkt zo krachtig als verdriet om een familie te verenigen. Of, in het meest tragische geval, uit elkaar te drijven. In huize Kohl is geen eenheid meer, zo veel is na 5 juli wel duidelijk geworden. Hoe diep moet de tweespalt zijn als de strijdende partijen niet eens samen rond het graf van hun overleden vrouw en moeder kunnen staan? Zo’n familiedrama heeft Duitsland lange tijd niet meegemaakt. Het is een hartverscheurende affaire, en iedereen kan ervan meegenieten ook. Het lijkt een script voor een tragische film. Maar hij speelt zich niet af in de bioscoop, maar binnen een van de meest prominente families van het land. Onvervulde liefde, een vader die zijn rol verwaarloost en de veelvoorkomende nonchalance binnen een huwelijk monden uit in een catastrofe.
De naam ‘Helmut Kohl’ lokt nog altijd reacties uit, ook al trad hij al dertien jaar geleden af als bondskanselier. En de meningen zijn nog altijd verdeeld.
Geen CDU-politicus heeft ooit meer stemmen behaald: liefst 43,7 procent van alle kiezers stemde in 1976 voor de christen-democraat. Dat heeft zelfs de populaire naoorlogse kanselier Konrad Adenauer niet gepresteerd. Tegelijkertijd werd de man uit de Palts-streek door velen geminacht en bespot. Eerst vonden ze hem een dikzak, een boerenkinkel, een bedrijfsongevalletje in de politiek, dat op z’n laatst bij de volgende verkiezingen zou worden gecorrigeerd. Toen hij wat langer aan de macht was, vonden ze hem een machtswellusteling die over iedereen heen walste die hem in de weg stond.
Maar toen hij vorig jaar zijn tachtigste verjaardag vierde, leek het even alsof ook zijn felste critici bereid waren hem wat lof toe te zwaaien. Zelfs de beruchte Spendenaffäre leek te verbleken naast de prestaties die de ‘reus uit Oggersheim’ heeft geleverd. Kohl herenigde immers zijn land in 1989 en schonk het de euro, waarmee Duitsland een prominente plek in Europa verwierf.
Maar nu laat de ‘kanselier van de eenheid’ zich opnieuw van een andere kant zien: machtsbelust, narcistisch en nietsontziend. Dit keer zijn het niet de politieke azijnpissers en de zeurkousen die kritiek op hem hebben, maar mensen uit zijn privékring, die er geen enkel politiek belang bij hebben om hem zwart te maken.
Wanneer iemand een vete met zijn eigen kinderen uitvecht, leer je zijn karakter kennen. Uitgerekend de familie van een politicus, die altijd grote waarde aan de privésfeer heeft gehecht, rolt vechtend over straat en maakt iedere Duitser tot getuige en rechter. Zo gaat het in dit drama ook om de vraag hoe de Duitsers zich hun grijze kanselier in willen herinneren: als een groot staatsman of als een kille egoïst. Dat geeft de familievete een politieke lading.
De herdenking in Speyer is het voorlopige dieptepunt in een schisma dat in januari aan het licht kwam toen de memoires van Kohls oudste zoon Walter (47) verschenen, Leben oder gelebt werden. In juni verscheen de biografie van Hannelore, opgetekend door intimus Heribert Schwan. De kanseliersvrouw wordt in het boek opgehemeld en daarmee wordt automatisch een vernietigend oordeel over haar man geveld. En dat is nog niet alles. Kort erna verscheen het fotoboek Hannelore Kohl – ein deutsches Leben, uitgegeven door zoon Walter samen met Kohl-biograaf Dona Kujacinski en fotograaf Helmut R. Schulze. Er staat zelfs een film op stapel, waaraan zoon Peter (45) zijn medewerking verleent.
Het lijkt duidelijk wie hier de strijdende partijen zijn. Enerzijds de ooit machtige vader, inmiddels getekend door ouderdom, maar nog steeds even onverzoenlijk en koppig. Aan zijn zijde staat zijn 35 jaar jongere tweede vrouw Maike Richter, die zijn verpleging en de bescherming van zijn nalatenschap tot haar levensdoel heeft verheven. Anderzijds zijn er Kohls zoons, twee ongelukkige mannen die jarenlang emotioneel zijn verwaarloosd en uit hun vaders schaduw willen treden. In het niemandsland tussen de twee loopgraven staat moeder Hannelore, die vanuit haar graf kritiek uit op Kohl, maar ook op haar zoons, die haar in de steek zouden hebben gelaten toen ze hun steun het hardst nodig had.
Het publiek heeft een ongekende belangstelling voor het drama. Leben oder gelebt werden staat al een half jaar boven aan de bestsellerlijsten, er zijn al 200.000 exemplaren verkocht. De biografie van Heribert Schwan over Hannelore stond na een week al boven aan de non-fictielijst. Er zijn al 160.000 stuks naar de boekhandels verstuurd.
Wat de affaire extra pikant maakt, is dat een gezin dat onder het conservatieve volksdeel als voorbeeld werd beschouwd, voor de ogen van heel Duitsland uit elkaar valt. De Kohls stonden voor alles wat rechts zo dierbaar was en wat links juist verachtte.
Op de foto’s van vroeger zitten de keurig geknipte kinderen met hun vader rond de eettafel terwijl hun moeder van de zijkant vriendelijk glimlachend het tafereel bekijkt. Ze roepen het beeld op van een tijd waarin het gezin de hoeksteen van de samenleving was, met de man als kostwinner en de vrouw als zorgzame, bescheiden kracht op de achtergrond. Wie de foto’s nu bekijkt, vraagt zich af wat echt was en wat gespeeld.
Als Walter in 1963 wordt geboren, is zijn vader een ambitieuze politicus in de deelstaat Rijnland-Palts. Een man die ‘s avonds vlak voor het eten thuiskomt en meteen daarna naar zijn werkkamer verdwijnt. In 1969 wordt Kohl tot minister-president van de deelstaat verkozen. Wanneer hij op zondag de kerk in Speyer verlaat, dromt het volk om hem heen alsof hij hun vader is. Hij geniet van die aandacht, maar zijn zoons vinden het vreselijk. “Wildvreemde mensen aaiden over onze wang, knepen in onze bovenarm,” schrijft Walter. “We voelden ons als vee op de markt.” Hij ervaart de politiek vanaf zijn prilste jeugd als een vreemde, raadselachtige wereld. Op school is hij ‘de zoon van Kohl’, een gevoelig kind dat wordt gepest en soms geslagen. Helmut vindt dat zijn zoon even hard moet zijn als hij zelf is geworden, dat hij zich ‘als een man’ moet verweren.
Als de Rote Armee Fraktion het land in de jaren zeventig met terreuracties in haar greep houdt, moeten de jongens onder politiebegeleiding naar school. De agenten zijn bewapend met machinepistolen. De nieuwe woning in Oggersheim bij Ludwigshafen wordt tot een vesting omgebouwd. Rond de bungalow verrijst een vijf meter hoge betonnen muur, die later ook nog eens wordt verhoogd met een wand van gepantserd glas. De zoons voelen zich thuis niet meer geborgen, maar bedreigd. Veiligheidsbeambten vertellen Walter hoeveel losgeld de Duitse staat bereid is te betalen, mocht hij worden ontvoerd: maximaal vijf miljoen D-mark.
Moeder Hannelore grijpt niet in. Zij had liever een leven buiten de schijnwerpers gehad, maar de ambitie van haar man kan ze niet intomen.
Voor de buitenwereld speelt Hannelore de perfecte echtgenote, en de eerste jaren in Mainz, waarheen het gezin verhuist, lijkt ze oprecht te genieten van haar rol als first lady. Maar dat verandert wanneer Kohl in 1976 oppositieleider wordt in de Bondsdag. Ze haat de intriges en het gekonkel in het provinciestadje Bonn. Haar man is hier geen jonge hervormer, maar een boertje uit de provincie. Zelf wordt ze ‘Barbie uit de Palts’ genoemd, hoewel ze twee vreemde talen spreekt en een uitstekende opleiding heeft genoten.
Omdat het voor Kohls conservatieve electoraat belangrijk is dat het gezin een gelukkige en solide indruk maakt, is er elk jaar tijdens hun vakantie aan het Oostenrijkse Wolfgangsmeer een fotomoment voor de pers. Weinig dingen haat Hannelore meer dan dit toneelstukje.
Slechts eenmaal spreekt ze haar frustratie uit. In een tv-interview in 1992 zegt ze: “Je moet vooral goed kunnen wachten. Maar na vier, vijf uur wachten kun je alleen van een hond verwachten dat hij blij is om je te zien. Ik heb van onze hond geleerd.”
Na Kohls verkiezingsnederlaag in 1998 hoopt ze dat ze zich eindelijk met hem kan terugtrekken, maar de Spendenaffäre – waarbij het CDU met medeweten van Kohl illegale giften blijkt te hebben ontvangen – gooit roet in het eten. Haar man is voortdurend in Berlijn, vechtend om zijn politieke nalatenschap te redden. In Oggersheim ligt de eenzaamheid als een grafsteen over het huis.
Daarnaast lijdt Hannelore al jaren aan een ernstige lichtallergie. Er zijn tijden dat ze alleen in een volledig verduisterde woning kan leven. Uiteindelijk ziet ze geen andere uitweg dan zelfmoord.
Walter beschouwt de machtshonger van zijn vader en diens onvermogen om rekening te houden met anderen als oorzaken van deze tragedie. Maar Helmut Kohl bestrijdt dat ten stelligste. In besloten kring klaagt hij over de politieke naïviteit van zijn kinderen en hun onbegrip voor de eisen die zijn ambt aan hem stelde.
Tot op de dag van vandaag mist Walter de waardering van zijn vader. Een sleutelscène in het boek beschrijft hoe Kohl zijn zoon in 1991 in New York opzoekt, waar die als bankier werkt. Trots laat Walter zijn bureau in de kantoortuin van de bank zien. De patriarch reageert met: “Is dat nu alles?” en maakt rechtsomkeert.
Misschien is het echt zo gegaan, misschien heeft Walter het alleen zo ervaren. Ex-collega’s van Kohl vertellen hoe hij tijdens kabinetsvergaderingen uitgebreid kon vertellen over de successen van zijn zoons, zo erg zelfs dat de planning in het honderd liep.
Het is moeilijk uit de schaduw van een groot mens te treden. Dat probleem hebben niet alleen de zoons van Kohl. Peter is bankier in Zwitserland en Walter heeft tegenwoordig een bedrijf dat werktuigen voor de autofabricage importeert. Stuk voor stuk uitstekende carrières, maar ze verbleken bij de prestaties van hun vader, die de jongste naoorlogse minister-president was en als kanselier langer regeerde dan wie dan ook.
Eén keer doet zich de kans voor om de machtsverhoudingen om te keren, namelijk wanneer Hannelore in 2001 haar leven heeft beëindigd. Walter is vastbesloten om zijn vader, die nauwelijks met zijn verdriet kan omgaan, te ondersteunen en te begeleiden. Maar hij krijgt al snel het gevoel dat hij alleen maar opdrachten mag uitvoeren, net als Kohls voormalige assistenten. De relatie verslechtert verder. Op een kwade dag vraagt Walter aan zijn vader: “Wil je met me breken?” Kohl antwoordt kortweg: “Ja.”
Voor Kohl is de tragedie compleet omdat er geen uitweg meer is. Lange tijd heeft hij gezwegen en alleen zijn allerbeste vrienden weten hoezeer de verwijten hem kwetsen, zelfs radeloos maken omdat hij zich niet kan verweren zonder ongewild olie op het vuur te gooien.
Anders dan zijn opvolger Gerhard Schröder streeft Kohl naar een plek in de geschiedenisboeken. Sinds zijn vertrek uit de actieve politiek werkt hij aan zijn nalatenschap. Zijn memoires beslaan al 2520 bladzijden en ze zijn nog niet eens af. Maar nu dreigt dit privédrama zijn prestaties compleet te overschaduwen, iets wat hij onmogelijk kan voorkomen.
Aan de voorwaarden voor een verzoening die zijn zoons eisen, valt nauwelijks te voldoen. Zij willen dat hij zijn nieuwe vrouw Maike terugfluit, maar dat is onmogelijk zonder een echtbreuk te riskeren. Maike zelf is boos op de zoons, omdat zij haar nooit konden accepteren als nieuwe vrouw van hun vader. Zij verlangt dat Helmut het voor haar opneemt en haar publiekelijk verdedigt. Het is een volkomen scheefgegroeide situatie.
Onlangs leek er even een dooi op te treden in de bevroren relatie. Eerst ging Peter op bezoek in Oggersheim, vervolgens belde Walter. “Hallo papa, je spreekt met Walter,” waren zijn eerste woorden na jaren van stilte. De twee hebben volgens hem een tijd lang met elkaar gepraat en Helmut zou oprecht blij zijn geweest met het telefoontje.
Soms helpt de aanwezigheid van een gemeenschappelijke vijand om de strijdende partijen tot elkaar te brengen. In dit geval is dat Heribert Schwan, die in zijn biografie over Hannelore dingen vertelt die vader en zoon als een ernstige schending van het vertrouwen zien.
Schwan, een van Kohls naaste ex-medewerkers, zegt dat Hannelore zich ervan bewust was dat alles wat ze hem vertelde ‘on the record’ was – hij is immers journalist. Maar de zoons zijn ervan overtuigd dat hun moeder nooit zou willen dat intieme details over haar ziekte openbaar zouden worden, laat staan dat ze als meisje door Russische soldaten is verkracht.
Dat journalisten niet te vertrouwen zijn, daarover waren vader en zoons het eens. Maar vervolgens adviseerde Maike Richter haar man een publieke verklaring af te leggen, en sloeg de deur naar een verzoening, die net op een kiertje was geopend, weer met een harde klap dicht. In zijn verklaring verdedigde Kohl zich tegen de beschuldigingen ‘van de laatste maanden’, en daarmee doelde hij overduidelijk niet alleen op Schwans boek, maar ook op dat van zoon Walter.
Twee dagen later beschuldigde Walter de nieuwe vrouw van zijn vader ervan deze tegenaanval te hebben geregisseerd. “Mijn vader kan niet meer wat hij vroeger kon. Iemand moet hem dit hebben ingefluisterd,” zei hij in een tv-interview. Niemand wordt in de publieke opinie harder aangevallen dan Maike. Voor Kohl hebben velen nog wel enig begrip; hij oefende immers een loodzwaar ambt uit, moest zich helemaal alleen verdedigen tegen de beschuldigingen in de Spendenaffäre en was getrouwd met een vrouw die aan een ernstige aandoening leed. Maar die verzachtende omstandigheden gelden niet voor Maike. Zij wordt gezien als de boze stiefmoeder, die eerst de plek van de overleden moeder inpikt en vervolgens een breuk tussen vader en zoons forceert.
Duitsland maakte kennis met Maike Richter op 11 april 2005. Op die dag vierde Kohl zijn 75ste verjaardag in het Deutsches Historisches Museum in Berlijn. Onder de achthonderd gasten was een jonge, wat verlegen lachende vrouw die door hem werd voorgesteld als zijn nieuwe partner.
Kringen rond de oud-kanselier benadrukken steevast dat de twee pas na Hannelores dood een relatie kregen, maar er gaan geruchten dat de affaire al eerder begon. In 1994 startte Maike in het kabinet van Kohl en al snel viel op dat ze wel erg vaak in het reisgezelschap van de kanselier vertoefde. Ook toen de relatie officieel was, hield het geklets niet op. Over het grote leeftijdsverschil, en over Maikes bewondering voor Kohl, die ze volgens eigen zeggen als kind al had. Op een foto droeg ze een broekpak uit de garderobe van de overleden Hannelore, wat voor velen een bewijs was dat Kohl een vrouw had uitgezocht die hij kon kneden als een ruwe homp klei.
Maar al snel werd duidelijk dat Kohls nieuwe vrouw geen genoegen nam met een plekje in de schaduw. Zijn kring van intimi werd kleiner en kleiner. Eerst moest Juliane Weber vertrekken, zijn persoonlijke assistent met wie Kohl zelfs lange tijd in één huis heeft gewoond. Daarna het echtpaar Hilde en Eckard Seeber, dat tientallen jaren als huishoudster respectievelijke chauffeur en manusje-van-alles bij hem werkte. Hetzelfde lot was vrienden als Eduard Ackermann, Bernhard Vogel en Georg Gafron beschoren. Als een van hen bij de dame des huizes een afspraak wilde maken, hoorde hij dat de oud-kanselier ‘helaas geen bezoek kan ontvangen’.
Zo zijn er meer verhalen, het een nog hatelijker dan het andere. Het is moeilijk te zeggen welk klopt en welk niet, maar het valt op dat ze allemaal worden verteld door mensen die niet kunnen aanvaarden dat ze geen toegang meer hebben tot de man die jarenlang het middelpunt was van hun leven.
Natuurlijk is het pijnlijk voor die mensen, zegt een goede bekende van Kohl, maar er komt een moment dat een echtgenote haar plek moet opeisen om niet ondergesneeuwd te raken. Maike heeft zelfs met het huispersoneel moeten vechten om de vraag wie Kohls pyjama mocht klaarleggen, aldus de ingewijde.
Zolang Kohl gezond was, konden zijn getrouwen hem opzoeken in zijn kantoor in Berlijn. Daar torende de reus uit boven zijn muntenverzameling, boeken en een houten Mariabeeld op zijn schrijftafel, en bracht hij de dag door met spottende observaties over de wereld van nu. Vaak wipten CDU-Bondsdagleden binnen om uit te huilen over de ruk naar links die hun partij onder Angela Merkel had gemaakt. Dan werd een fles riesling opengetrokken en kwam het gesprek al snel op de eisen die het nieuwe tijdperk stelde.
Sinds Kohl in het voorjaar van 2008 in de keuken in Oggersheim ernstig ten val kwam en hersenletsel opliep, is die tijd voorbij. Tot op heden is hij gekluisterd aan een rolstoel en kost spreken hem moeite. Wanneer hij een goede dag heeft, kan hij tien, vijftien minuten lang spreken, daarna ontbreekt hem de kracht en vervalt hij in gemurmel. Bezoekers zeggen dat de oud-kanselier nog steeds helder in zijn hoofd is, maar het lijkt zeker dat hij de rest van zijn levensdagen verpleging nodig heeft.
Zelfs mensen die weinig goeds over Maike Richter te melden hebben, moeten toegeven dat Kohl zonder haar hulp misschien nooit het verzorgingstehuis zou hebben verlaten. Sinds de val zorgt zij dag en nacht voor haar man, een taak waarbij ze wordt ondersteund door verpleegkundigen. Kohl heeft later zelf gezegd dat hij zijn leven aan Maike te danken heeft.
Maar nu is zij tevens een onontkoombare factor in Kohls leven geworden. Zíj is degene die de telefoon opneemt en de brieven opent. In zijn Berlijnse kantoor werkt een bekende uit haar tijd in Bonn.
Kohl krijgt nog steeds regelmatig bezoek. Meestal wordt er koffie met een plak cake geserveerd, en als het laat wordt, eten de gasten mee. Stevige Duitse kost, iets waarvan Kohl erg houdt, met voor de heer des huizes een glas wijn.
Maar Maike Kohl-Richter is de enige die beslist wie op audiëntie mag komen. Meestal is ze aanwezig tijdens het bezoek, en wanneer Kohl even niet uit zijn woorden komt, vult zij hem aan.
Walter en Peter hebben nooit kunnen wennen aan de gewijzigde verhoudingen in hun ouderlijk huis. De relatie met Maike was vanaf het begin gespannen, maar aanvankelijk hielden ze tenminste de schone schijn op. Op het 75ste verjaardagsfeest van Helmut zaten ze weliswaar niet aan zijn tafel, maar ze waren er wel. Drie jaar later, toen de twee in de kapel van het revalidatiecentrum in Heidelberg trouwden, waren de zoons niet uitgenodigd. Kohl liet hen per telegram weten dat hij was getrouwd.
In zo’n situatie lijkt geen redding meer mogelijk. Twee jaar geleden was er nog een uitbarsting, toen Kohl probeerde de controle over de liefdadigheidsstichting over te nemen die Hannelore had opgericht. De zoons vermoedden snel dat het hem erom ging om Maike een leidende rol te bezorgen, en wisten de coup met succes te verijdelen.
Zolang Kohl leeft, gaat de strijd alleen om gekwetste gevoelens. Na zijn overlijden zal de strijd om zijn nalatenschap losbarsten. Materieel gezien stelt die niet zo veel voor, want het gezin heeft zich voor tonnen in de schulden moeten steken om de boetes van de Spendenaffäre te kunnen betalen. Een rijk man is Kohl nooit geworden.
Van veel groter belang is de intellectuele erfenis: de aantekeningen, dagboeken, brieven en verslagen die in de kelder van de bungalow in Oggersheim liggen opgeslagen. Wie dit materiaal in zijn bezit heeft, bezit de macht om het definitieve beeld van Kohl te schetsen, en daarmee de plek in de geschiedenisboeken van een man die als weinig anderen de naoorlogse geschiedenis van zijn land heeft beïnvloed. Wanneer dat moment is aangebroken, gaat de strijd niet meer alleen om de geschiedenis van de familie Kohl, maar om die van heel Duitsland.
Der Spiegel. Vertaling: Thijs Joosten.
