Het heft in eigen hand
“Als Jezus nu geleefd zou hebben, zou hij stervenshulp hebben geboden.” Met dergelijke uitspraken jaagt hoogleraar ethiek Joep Dohmen sommige streng gelovigen tegen zich in het harnas. Volgens hem moeten we, behalve naar levenskunst, ook op zoek naar de kunst van het sterven. Bijvoorbeeld wanneer een oud, verzwakt mens niet meer verder wil. Veel gelovigen menen dat het leven een geschenk is, waarover alleen God mag beslissen. Maar ook ongelovigen kunnen suïcide afwijzen, bijvoorbeeld vanwege de mogelijkheid op verbetering. De stoïcijnse visie op zelfdoding is heel anders. “Het goede bestaat niet uit leven zonder meer, maar uit leven op de goede manier,” schrijft Seneca (4 v.Chr. – 65 n.Chr.). Als iemand niet meer in staat is om goed te doen, voor zichzelf noch voor anderen, mag hij er een eind aan maken. Voorbeelden zijn een ondraaglijke ziekte, maar ook het leven onder een dictatuur. Is zelfdoding moreel aanvaardbaar? En zo ja, onder welke omstandigheden: alleen euthanasie bij ondraaglijk lijden, of ook de zelfmoord van iemand die niet meer wil?
“Ik ben betrokken bij het initiatief ‘Uit vrije wil’ en heb geholpen bij de proeve van een wet om de mogelijkheid tot euthanasie uit te breiden. Mensen boven de zeventig die uit vrije wil en weloverwogen uit het leven willen stappen, moeten daarbij geholpen kunnen worden. Nu kan iemand euthanasie krijgen wanneer er sprake is van medisch geïndiceerd ondraaglijk en uitzichtloos lijden. Wij willen dat dit ook mogelijk wordt als een bejaarde niet ernstig ziek is, maar wel levensmoe.
“Volgens rechtsgeleerde Huib Drion moest elke oudere boven de zeventig over een pil kunnen beschikken om vrijwillig te sterven. Hij beperkte dit tot ouderen, omdat zij kennis hebben van wat het leven te bieden heeft. Ik ben het daarmee eens. Jonge depressieve mensen kunnen in de regel goed behandeld worden en zijn vaak blij als ze van hun suïcidale gedachten af zijn.
“Het is moeilijk om tegemoet te komen aan de confessionele kritiek dat het leven ‘gegeven’ is. Maar niemand zal tot euthanasie gedwongen worden. Wie het wel wil, moet dat kunnen vanuit het recht op zelfbeschikking.Zelfmoord is ook nu niet strafbaar. Het nadeel is wel dat niemand je kan steunen. Hulp bij zelfdoding is namelijk wél strafbaar.”
“Niemand heeft het recht om over het leven van een ander te beslissen. Je mag een ander niet vermoorden – maar ook niet dwingen om te blijven leven. Het mes snijdt aan twee kanten. En het lukt mensen niet altijd om te blijven leven. Sommigen leven elke dag met enorme somberheid of pijn. Die is niet altijd te genezen, ook al hopen we dat.
“Zelfmoord blijkt nog steeds taboe, ook in de hulpverlening. Als iemand te kennen geeft dat hij dood wil, vragen therapeuten niet snel door: hoe zie je dat voor je? Wat voor gedachten heb je bij zelfmoord? Maar ze laten patiënten vaak een contract tekenen dat ze geen zelfmoord mogen plegen. Vrienden en familie schrikken meestal. Ze zeggen ‘dat moet je niet doen’, maar daar komt zo iemand niet verder mee.
“Een open gesprek over zelfmoord, of men het wel wil en zo ja hoe, blijkt vaak wel mogelijk onder mensen die het gevoel kennen. Ze kunnen elkaar adviseren over wat hen hielp, en helpen elkaar zo vaak door een moeilijke periode heen. Sommigen hebben medicijnen gekocht, maar leven nog; het geeft hun een gevoel van rust om ze achter de hand te hebben. Het idee dat je dood kán, geeft paradoxaal genoeg veel levensmoed. Ook ik heb, sinds ik weet dat ik MS heb, gezorgd voor spullen in huis. Er komt een moment dat ik niet meer verder wil, en misschien ligt mijn grens eerder dan die van de euthanasiewet.
“Er vindt ook overleg plaats over hoe zelfmoord in zijn werk gaat. Sommige mensen hebben een romantisch beeld: gewoon gaan ‘slapen’ en niet meer wakker worden. Maar zelfmoord is vaak pijnlijk en gaat gepaard met kotsen en stuiptrekkingen. Mensen die alleen flirten met het idee worden dan wakker geschud.”
“Vrijwel geen enkele handeling is intrinsiek goed of kwaad. Het afpakken van eigendom of zelfs het doodmaken van een mens kan onder bepaalde omstandigheden goed zijn, bijvoorbeeld als je er veel andere mensen mee kunt redden. De intentie is het belangrijkst. Ook zelfdoding kan vele motieven hebben, waar we onderscheid in moeten maken.
“Depressiviteit lijkt mij geen goed motief. Je kunt vaak genezen worden, en het kan nuttig zijn die sombere periode uit te zitten. Mensen moeten geen beslissingen nemen onder invloed van een emotie die de maand daarop alweer weg kan zijn. Ook bij ouderen die vanuit eenzaamheid lijden aan depressie, lijkt mij het antwoord niet: pleeg maar zelfmoord. Dit is vooral een sociaal probleem – deze mensen hebben meer aandacht nodig. Ik sta dus niet zo positief tegenover ‘Uit vrije wil’. Maar wanneer iemand hoogbejaard is, levensmoe en kampt met een lichaam dat het niet meer doet, sta ik positief tegenover zelfdoding.
“Daarnaast bestaat nog de heroïsche zelfmoord. Denk bijvoorbeeld aan Romeinse helden als Cato de Jongere, die zich opofferde voor de republiek. Als er in deze tijd een bom is gelegd in een klas met kinderen, en jij werpt je op de bom waardoor de kinderen kunnen ontkomen, is dat een diep indrukwekkende zelfmoord.
“Wat voor mij een reden tot zelfdoding is, zou ik niet kunnen zeggen. Dat kun je vaak pas zeggen als je voor de keuze staat. Je weet van tevoren meestal niet hoe je zult reageren in een situatie van grote stress, net zoals niet te voorspellen valt welke soldaten moedig zullen zijn in oorlog en welke niet.”
