‘Ik zou het weer precies zo doen’
Deze maand is het twintig jaar geleden dat de mislukte staatsgreep werd gepleegd die het einde van de Sovjet-Unie inluidde. Een gesprek met de toenmalige president, Michail Gorbatsjov, over idealen, spijt en de toekomst van Rusland.
“Wat is dat voor vraag? Ik heb de afgelopen vijf jaar drie operaties ondergaan, allemaal behoorlijk zwaar: aan mijn halsslagader en mijn prostaat, en dit jaar nog aan mijn wervelkolom.”
“De politiek is mijn tweede liefde, na die voor Raisa, mijn overleden vrouw. Ik zal de politiek nooit opgeven. Ik heb drie keer geprobeerd te stoppen, maar dat is nooit gelukt. Politiek houdt me bij de les. Als ik daarmee ophoud, ben ik heel snel weg. Maar ik had nooit gedacht dat ik tachtig zou worden. Het is alweer zo lang geleden dat ik secretaris-generaal werd.”
“Al in Stavropol was ik de jongste secretaris in de partijleiding. En in Moskou was ik de jongste in het Politbureau, toen Tsjernenko overleed.”
“Tsjernenko was ziek, maar ze kozen hem in 1984 toch. Dat terwijl Andropov…”
“…in een brief aan het plenaire Centraal Comité had geschreven dat hij mij voordroeg.”
“Omdat Gromyko heel pienter en serieus was. Ik weet niet waarom hij jaloers op mij was, maar hij had door welke tijdgeest er toen heerste. Toen Tsjernenko ziek was, heb ik vaak het secretariaat en het Polit-bureau moeten leiden, en dat ging goed. Dat was niet onopgemerkt gebleven.”
“Ja, een paar. Maar toen Tsjernenko dood was, ben ik een half uur voor die beslissende vergadering van het Politbureau naar Gromyko toe gegaan en heb ik gezegd: ‘De mensen eisen veranderingen. Die kun je niet uitstellen, maar het is wel gevaarlijk. Laten we samen optrekken.’ Gromyko antwoordde dat hij het volledig met me eens was. In vijf minuten was het voor elkaar. Toen ik laat die nacht bij mijn datsja terugkwam, ben ik nog met Raisa gaan wandelen.”
“Nee, ook niet in de datsja. Je moest naar buiten. Toen ik na mijn aftreden als president ons appartement in Moskou verliet, vonden ze allerlei kabels in de muren. Ze hadden me dus altijd afgeluisterd.”
“Ik zei tegen haar: ‘Vandaag wordt de nieuwe secretaris-generaal gekozen. Het is niet uitgesloten dat ze mij voordragen.’ ‘Heb je dat nodig?’ vroeg ze. Daarop zei ik: ‘Ze hebben in vier jaar tijd drie secretarissen-generaal versleten. Als ik weiger, zullen de mensen dat als politieke lafheid uitleggen.'”
“Ik zou nu weer precies zo met de perestrojka beginnen. ‘We kunnen zo niet verder leven’, dat was onze leus.”
“Als ik die had gehad, was ik zo in Magadan beland.”
“Je hoefde maar een politieke grap te maken en je zat in Magadan. Had ik toen al een plan en een ploeg mensen om me heen moeten hebben? We moesten eerst de verstarring van het volk doorbreken. Daarvoor hadden we glasnost nodig, openheid. Dat was de weg naar de vrijheid. We hebben later de eerste vrije verkiezingen in Rusland in duizend jaar gehouden.”
“De CPSU was weliswaar de initiator van de perestrojka, maar remde hem uiteindelijk het meest af. Ik begreep dat we ingrijpende politieke hervormingen nodig hadden. De nomenklatoera, de partijbureaucraten, hadden bij de eerste democratische verkiezingen een nederlaag geleden en vielen me openlijk aan op een vergadering van de partijleiding. Toen heb ik mijn aftreden aangekondigd.”
“Bijna negentig kameraden hadden al een lijst voor een nieuwe Gorbatsjov-partij gemaakt – dat was een scheuring geworden. Ik was op mijn negentiende lid geworden van de partij, met volle overtuiging. Moest ik dan degene zijn die de boel opblies? Nu weet ik dat ik het had moeten doen.”
“Ja, ik heb Krjoetsjkov, die later een staatsgreep tegen me pleegde, als hoofd van de KGB aangesteld. Hij had twintig jaar onder Andropov gewerkt, en met hem was ik heel vertrouwelijk. Maar Krjoetsjkov kende ik blijkbaar niet goed genoeg.”
“Die kende ik inderdaad een beetje. Hij was op regionaal niveau al uiterst zelfbewust. Toen we hem in het Centraal Comité wilden opnemen, raadden veel mensen ons dat af. Later kozen ze hem als partijleider in Moskou. Ik heb dat gesteund. Hij ging energiek aan de slag; ik had pas later door dat ik me had vergist. Hij was dol op macht, opvliegend en verslaafd aan roem. Hij dacht altijd dat ze hem onderschatten en was constant beledigd. Ze hadden hem als ambassadeur naar een bananenrepubliek moeten sturen.”
“Dat is niet waar. Ik woonde in een land waar 225 talen en dialecten werden gesproken en waar alle religies vertegenwoordigd waren. Ik kom zelf uit de Kaukasus, ik kende de problemen.”
“Dat is me al honderdduizend keer verweten. Maar het ging echt allemaal achter mijn rug om. De vraag is dan natuurlijk: wat was je voor secretaris-generaal, als je daar niets van wist? Dat is een veel erger verwijt. Neem bijvoorbeeld Vilnius. Op 12 januari 1991, toen de confrontaties tussen de aanhangers en tegenstanders van onafhankelijkheid zich hadden toegespitst, belegde de federatieraad een vergadering. Ze stuurden een delegatie naar Vilnius, er moest een politieke oplossing komen. Maar in de nacht voordat de delegatie arriveerde, kwam het tot botsingen en vonden mensen de dood. Nu is duidelijk dat er in de leiding van de KGB krachten zaten die een politieke regeling wilden dwarsbomen. In Tbilisi gebeurde hetzelfde.”
“Ze zeggen dat het harde optreden van de Chinezen onacceptabel is, maar niet schieten wordt als een teken van zwakte gezien. Het is allebei flauwekul. Je moet tot het eind de dialoog zoeken.”
“Toch is het zo. We zijn alleen te laat begonnen met hervormen. Bij het referendum over de toekomst van de Unie stemde 76 procent van de bevolking in de republieken nog voor een uniestaat met elementen van een confederatie. Dat wil zeggen dat de Unie tegen de wil van het volk is vernietigd – heel bewust. Door het bestuur van Rusland enerzijds en de coupplegers anderzijds.”
“Dat had misschien tot een burgeroorlog geleid, en die moest tot elke prijs worden voorkomen. Bovendien was het land in shock. De pers zweeg, niemand ging de straat op om de Unie te verdedigen. De mensen waren in de war, ze snapten niet wat voor ‘gemenebest van onafhankelijke staten’ Jeltsin en zijn medestrijders in het leven hadden geroepen. Het klonk onschuldig, alsof de republieken van de Unie iets meer vrijheid kregen. Ze begrepen pas later dat dat grote land ineengestort was.”
“Maar wat was er gebeurd voordat de Unie uiteenviel? President Bush hield de Oekraïners tegen, hoewel anderen in Washington zich al in de handen wreven en stiekem op ons einde aanstuurden. Toen ik in juli 1991 naar de G7-top ging en daar om kredieten vroeg omdat we economisch in zwaar weer zaten, waren de Amerikanen en de Japanners tegen. Helmut Kohl zweeg. Alleen Mitterrand en de Europese Commissie steunden ons.”
“Ik zei dat hij zich in stilzwijgen hulde. Genscher was voor. We rekenden op dertig miljard dollar, maar tevergeefs. Het ontbrak onze partners aan een vooruitziende blik.”
“President Bush belde me. Hij baseerde zich op informatie van Gavril Popov, de burgemeester van Moskou.”
“De conservatieven hadden al verschillende pogingen gedaan om me kwijt te raken, maar zonder succes. Wij hadden intussen het anti-crisisprogramma, dat alle republieken steunden. Het nieuwe Unieverdrag zou op 20 augustus ondertekend worden en een buitengewoon congres zou de partij hervormen. De tegenstanders van de perestrojka hadden een nederlaag geleden, waarna ze de coup organiseerden.”
“Ik dacht: ze zullen wel gek zijn om op dit moment alles op het spel te zetten, dan gaan ze er zelf aan onderdoor. Maar zo gek waren ze echt. Ze maakten alles kapot. En wij bleken half gek te zijn – ikzelf ook. Ik was na al die jaren murw geworden, ik was gewoon bekaf. Maar ik had niet weg mogen gaan, dat was een fout.”
“Dat is toch zo helder als wat? Alles was in tientallen jaren met elkaar vergroeid geraakt: cultuur, onderwijs, taal, economie, alles. De Baltische staten bouwden auto’s, de Oekraïne vliegtuigen. Ook nu kunnen we nog niet zonder elkaar. En een bevolking van 300 miljoen mensen, dat was ook een voordeel.”
“Het was mijn credo om bloedvergieten te voorkomen, maar helaas is er toch bloed gevloeid. Waar ik ook mee zit, is dat ik het probleem met de partij niet op tijd heb opgelost. En dat ik onderschat heb dat de mensen in de andere republieken zelf wilden beslissen hoe ze wilden leven, zonder dat iemand van het Centraal Comité zich ermee bemoeide. Die mogelijkheid hebben ze nu.”
“Hij hielp mij toen ik in 1996 presidentskandidaat werd.”
“Het woord ‘dictator’ heb ik niet gebruikt. Ik heb Poetin tijdens zijn presidentschap gesteund en steun hem nu ook nog bij veel dingen.”
“Ik ben ongerust over wat Poetins partij, Verenigd Rusland, en de regering aan het doen zijn: ze willen de status quo handhaven, we komen geen stap verder. Terwijl het land dringend gemoderniseerd moet worden. Verenigd Rusland lijkt wel een kopie van de Communistische Partij.”
“Poetin wil aan de macht blijven, maar niet om eindelijk onze dringendste problemen op te lossen – het onderwijs, de zorg, de armoede. Het volk wordt niets gevraagd, de partijen zijn marionetten van het regime. Gouverneurs worden niet meer direct gekozen, de directe verkiezingen zijn afgeschaft, alles gaat via de kieslijsten. Maar er worden geen nieuwe partijen toegelaten, die storen maar.”
“Het land heeft nieuwe krachten nodig om vooruit te komen. En partijen die de belangen van politiek en economie verenigen, een sociaal partnerschap tot stand brengen en de democratische ontwikkeling garanderen.”
“Vergelijkingen gaan altijd mank. Med-vedev is een ontwikkeld iemand, maar hij heeft mensen om zich heen nodig die hem steunen.”
“Het wordt zwaar en pijnlijk, maar de democratie zal in Rusland voet aan de grond krijgen. Er komt geen dictatuur, maar een autoritaire terugval is mogelijk. Naar mijn idee zijn we namelijk nog maar halverwege.”
“Inderdaad, ik houd toespraken en schrijf artikelen. In Rusland maken ze graag geld via criminele praktijken, ik ga liever openlijk met Louis Vuitton in zee. Hoe moet mijn stichting anders werken? De staat geeft ons geen kopeke.”
“Ik heb net een boek met heel persoonlijke herinneringen afgemaakt. En binnenkort verschijnen de verzamelde werken in 25 delen. Ben ik daarom een speculant of zoiets?”
“We hebben mijn verjaardag eerst op 2 maart in Moskou gevierd, met allemaal mensen die me na staan. Dat waren er toch wel zo’n tweehonderd.”
“De Russische president en premier hebben me gefeliciteerd. En ik heb de hoogste staatsonderscheiding gekregen, de orde van Sint Andreas. Een maand later vond dat liefdadigheidsgala in Londen plaats, op initiatief van mijn vrienden en Irina.”
“Daar is een Gorbatsjov-prijs in het leven geroepen.”
“Die indruk heb ik helemaal niet. Integendeel: ik voel me juist gesteund in deze moeilijke tijden.”
Der SpiegelVertaling: Gerda Pancras
