Sleutelen aan homo sapiens
Als op 5 oktober 2081 de wekker gaat, is er geen reden om nog één moment slaperig te blijven. De wekker is gewoon een functie van ons lichaam, dankzij de minuscule chip in ons hoofd. En om elke morgen productief en fris te zijn, zetten de meeste mensen de stand op ‘onmiddellijk wakker’. Na de koffie gaan we eerst langs het lab, waar onze dochter groeit. Barensweeën, miskramen en doodgeboortes, kenmerken van een barbaars verleden, zijn voorgoed verleden tijd. De beschaafde wereld kweekt kinderen en brengt ze zonder erfelijke aandoeningen ter wereld. We loggen niet in op internetsites; internet zit in ons. De communicatieve chip (onder de huid van de linkerarm) navigeert ons naar ons werk, laat weten naar welke feestjes onze vrienden zijn geweest en zoekt in de buurt naar een goed restaurant of een vrije bioscoopstoel. Wel een beetje jammer dat de overheid permanent meegluurt. Exact zo zal het misschien niet gaan. Maar in hoeverre is de mens echt maakbaar? Welke ontwikkelingen kunnen we op dit vlak verwachten en welke dilemma’s hangen ermee samen?
“Ik ben voorzitter geweest van De Maakbare Mens, een vereniging die mensen informeert over wetenschappelijke ontwikkelingen die grote impact op hun leven kunnen hebben. Voorbeelden daarvan zijn gentherapie, nieuwe voortplantingstechnieken, neurochirurgie, biochips en orgaangeneeskunde. Hoe meer je hiervan weet, hoe beter je een beslissing kunt nemen wanneer je ermee in aanraking komt. Als je je genetisch laat testen, kom je misschien dingen te weten die niet prettig zijn, zoals een verhoogd risico op kanker. Maar zo kun je wel betere beslissingen nemen, bijvoorbeeld je leefgewoonten aanpassen. Als mensen bang zijn van deze kennis, moeten ze hun angsten overwinnen. Op lange termijn hebben ze er namelijk zelf belang bij.
“De maakbaarheid van de mens neemt relatief snel toe. In globaal perspectief is dat positief, maar er zijn ook nadelen. Dankzij ivf kunnen mensen hun kinderwens beter plannen en krijgen ze gezonde kinderen, maar ze krijgen ook sneller twee- of drielingen. Ook de mogelijkheden op gebied van doping, mood stabilisation en geheugenverbetering nemen toe. Er zal steeds meer vraag zijn naar gepersonaliseerde geneeskunde – met alle dilemma’s van dien.”
“Deze vraag veronderstelt dat de mens ook níet maakbaar zou kunnen zijn, maar dat zijn we altijd al geweest. Door de hele geschiedenis is de mens verweven geweest met lichaamsvreemde elementen. Tijdens de evolutie is het dna van andere organismen in de mens terechtgekomen. Plato maakte zich druk over de uitvinding van het schrift, omdat het onze geheugencapaciteit zou verzwakken. En ben je minder ‘mens’ als je een hoorimplantaat of een kunstheup hebt? Nee, maar er zit wel een stuk techniek in je. Filosofen hebben zich eindeloos gebogen over de vraag wat de mens menselijk maakt, maar uit onderzoek met onder meer primaten en dolfijnen blijkt dat het onderscheid tussen mens en dier gradueel verloopt. De zuivere mens bestaat niet.
“De filosofische vraag is hoe we die altijd al maakbare mens zo kunnen vormgeven dat we hem beter zullen vinden. Dat proces zal tot in het oneindige doorgaan. Het is de taak van filosofen bij elke nieuwe ontwikkeling het debat aan te zwengelen en de voor- én nadelen te benoemen. Dankzij dit maatschappelijke debat hebben burgers grote invloed of iets er uiteindelijk komt of niet.
“Wat kunnen we verwachten? Robotjes die door ons lichaam reizen en kankercellen detecteren. Een in ons lichaam ingebouwde telefoon. Sokken die je van zweetvoeten afhelpen. Ambiance technology, die onze stemming aanvoelt en daar de verlichting of de muziek in huis aan aanpast. Of nanodeeltjes in de huid, waarmee we ons in één tel kunnen opmaken. Dit zijn reële mogelijkheden.
“We denken altijd dat wij de ‘echte’, menselijke mensen zijn. Maar misschien leven er over honderd jaar wel heel andere mensen. En zou dat erg zijn?”
“Maakbaarheid betekent het perfect maken van de gezonde mens. Dat roept morele dilemma’s op. Denk bijvoorbeeld aan het perfectioneren van onze hersenfuncties met geheugen- en concentratieverbeteraars of stemmingverbeteraars. Of aan plastische chirurgie. Zou er een recht op schoonheid moeten bestaan? Mooi zijn is immers enorm belangrijk in het maatschappelijke verkeer.
“De cruciale vraag is: tasten deze technieken het agentschap van de mens aan? Dat wil zeggen: de opdracht om een moreel verantwoordelijk mens te zijn. Als je dankzij techniek doelgerichter of losbandiger wordt, ben je dan nog degene die je was? Neem je nog verantwoordelijkheden zoals vroeger? Het gebeurt nu al dat bij patiënten die onder invloed van medicijnen veranderen, de partner of kinderen zich van hen verwijderen.
“Er schuilt ook gevaar in maatschappelijke druk. Stel dat alle studenten ritalin slikken om hun prestaties te verbeteren, en jij niet. Dan gaan de examennormen omhoog en blijf jij achter. Dit gebeurt al bij sporters die de druk voelen om doping te gebruiken.
“Transhumanisten geloven dat de mens beter en perfecter moet worden. Bijvoorbeeld: is het IQ in een samenleving gemiddeld vijf punten hoger dan het huidige, dan wordt die samenleving effectiever, minder agressief en harmonieuzer. Dat is aangetoond.
Maar als dit de manier is waarop we de samenleving willen veranderen, komt de eugenetica terug en zal de overheid ons technieken en ‘hulp’ gaan opdringen vanuit een nieuw maatschappelijk normaalbeeld. Dat staat haaks op het liberale idee dat het individu zijn leven vrij mag vormgeven.”
