Veilig de crisis door
We staan aan het begin van een rampjaar, roepen de doemdenkers. Valt reuze mee, zeggen wij. Maar of dit nu het moment is om een gezin te stichten? Een huis te kopen? Of een carrièreswitch te maken? HP/De Tijd’s Survivalgids 2012 geeft advies over liefde, geld, werk en gezondheid.
Niks mis met het single-bestaan, maar bij economisch zwaar weer kan het prettig schuilen zijn in de geborgenheid van een fijne relatie. In slechte tijden moeten geliefden elkaar steunen, vinden de meeste mensen volgens een peiling van datingsite Lexamore, die ook uitwees dat ‘knuffels en complimenten’ belangrijker worden dan cadeaus. Het mag dan maar een onderzoekje zijn van een datingsite, het klinkt zo gek nog niet.
Misschien kan de crisis meer diepgang brengen in de manier waarop we met elkaar omgaan, zegt ook filosoof Jan Drost desgevraagd. “Als alles goed gaat, krijgen we snel de illusie dat we anderen niet nodig hebben. Maar we kunnen nu eenmaal niet alles alleen regelen. In die zin kan economische tegenslag vruchtbaar zijn: we kunnen er vriendelijker en zorgzamer door worden.”
Het effect van die verandering is volgens Drost beperkt. “Op de toekomst van de wereldeconomie hebben we persoonlijk niet zo veel invloed. Maar de toekomst in de liefde hebben we wél in eigen hand; daar zijn we immers zelf bij. Misschien wordt het moeilijker om financieel onafhankelijk te blijven, al hoeft dat niet verkeerd te zijn.”
We moeten niet als zogenaamd zelfstandige atoompjes blijven leven, wil hij maar zeggen, maar inzien dat we niet zonder liefde kunnen. Dat kan liefde zijn in een relatie, maar ook binnen familie of vriendenkring. “Misschien gaan we dan beter begrijpen dat we elkaar nodig hebben om echt vrij te kunnen zijn.”
In zijn colleges – Drost doceert filosofie aan de Hogeschool van Amsterdam – valt hem op dat sommige studenten in economische termen over liefde praten; ze hebben het over het ‘nut’ van een relatie en wat die hun ‘oplevert’. “In de vorm van liefde die mijns inziens bestaansrecht heeft, gaat het niet alleen om nut of behoeftebevrediging. Daarmee zou je de ander tekort doen. Voor liefde of geluk heb je echt een ánder mens nodig; het is van het grootste belang om dat tot jezelf te laten doordringen.”
Een van de problemen bij een economische crisis is een gebrek aan vertrouwen. In een relatie kun je dat natuurlijk ook niet gebruiken. Maar dat betekent niet dat je er dan maar geen moet aangaan, vindt Drost. “Als je in een drukke stad tussen het verkeer door fietst, vertrouw je erop dat het goed gaat. Anders kun je net zo goed niet aan fietsen beginnen. Als je niet bereid bent die sprong in het onbekende te wagen, kun je nergens aan beginnen.”
“Kinderen groeien steeds vaker op in armoede,” kopte de Volkskrant vorige maand. Het bericht was gebaseerd op cijfers uit het Armoedesignalement 2010 van het Sociaal en Cultureel Planbureau en het Centraal Bureau voor de Statistiek, die deze treurige ontwikkeling toeschreven aan de recessie. Steeds meer kinderen kunnen niet meer op voetbal of pianoles, krijgen geen cadeautjes in december en moeten eten wat de voedselbank schaft, omdat hun ouders amper kunnen rondkomen. Reden om dan maar niet aan kinderen te beginnen? Absoluut niet, volgens kinderpsycholoog en schrijver Steven Pont.
“Een financiële crisis betekent dat er even een tekort aan geld is, maar zegt niets over de liefde. Die twee gaan gelukkig niet samen op. Als je van iemand houdt en je wilt samen een kind, laat je dan nooit weerhouden door geldgebrek. Want tegen de tijd dat je kind de wereld in gaat, ziet die er allang weer anders uit. Misschien beter, misschien ook slechter. Zo is het altijd geweest en zo zal het altijd blijven. Financiële markten gaan nu eenmaal altijd op en neer, maar de liefde tussen ouder en kind is een constante.”
Bij economische tegenspoed komen baby’s gemiddeld vier centimeter kleiner ter wereld door stress van hun moeder, blijkt uit onderzoek van de Universititeit van Californië. Een beetje ontspannen erin staan is dus wel belangrijk. Maar een crisis heeft mensen er nooit van weerhouden zich voor te planten. Sterker nog, in onzekere tijden worden er juist méér kinderen geboren. Mensen zoeken naar een ander soort veiligheid en grijpen terug op oude waarden, en een grote familie hoort daarbij.
Misschien staan we dus aan het begin van een nieuwe babyboom. Helemaal niet zo’n slecht idee, vindt Pont. “Een investering in je kind komt altijd terug, en dat kun je van investeringen in de onzekere financiële markt niet zeggen. Dus zoek je in deze tijd een veilige investering, dan weet je wat je te doen staat.”
Alleen al het woord ‘pensioen’ lokt bij menigeen geheid een gaapreflex uit. Veel te ingewikkeld en bovendien van later zorg, is de gedachte. Tachtig procent van de mensen heeft dan ook geen idee wat ze op hun oude dag te besteden zullen hebben. Terwijl dat toch niet zo moeilijk te achterhalen is: via mijnpensioenoverzicht.nl heeft u met een paar muisklikken op een rijtje hoe u ervoor staat.
En dat is relatief uitstekend: de Melbourne Mercer Global Pension Index waardeert het Nederlandse pensioenstelsel al drie jaar lang als het beste ter wereld. Dat wil niet zeggen dat ons kostje gekocht is, want de gemiddelde dekkingsgraad van onze fondsen ligt nog altijd onder de minimaal vereiste 105 procent.
Hoe ziet onze oudedagsvoorziening er ook alweer uit? Die bestaat doorgaans uit drie delen. Allereerst is daar de Algemene Ouderdomswet, waar we allemaal aan meebetalen via een omslagstelsel. De AOW-premie die de Belastingdienst maandelijks van uw salaris afroomt, gaat regelrecht naar uw tachtigjarige buurvrouw die aan de overkant van de straat achter de geraniums zit.
Het tweede deel de verplichte pensioenopbouw via de werkgever gaat volgens een kapitaaldekkingsstelsel: er wordt elke maand een bepaald bedrag van uw salaris ingehouden, dat door het pensioenfonds wordt belegd als extra appeltje voor de dorst voor na uw 65ste (of 66ste of 67ste) verjaardag.
Het derde deel ten slotte is het enige waarop u zelf invloed heeft. Daar moet u in 2012 écht even naar kijken, adviseert Emilie Schols van Stichting Pensioenkijker. “Veel mensen gaan ervan uit dat ze na hun pensionering zeventig procent van hun laatst-verdiende loon krijgen. Dat is echt alláng niet meer zo. Het iseerder dertig of veertig procent.”
Hoe dat kan? Pensioenfondsen gaan tegenwoordig vaak uit van het gemiddelde loon dat iemand tijdens zijn loopbaan heeft verdiend en niet van het eindloon, legt Schols uit, en ze hebben de pensioenen de laatste jaren vaak niet aangepast aan de inflatie.
Maar gaan de beleggingen niet vanzelf meer opleveren? Dat valt nog te bezien, zegt Schols. “In 2008 dacht iedereen dat het in 2011 beter zou gaan. Dat is ook niet het geval geweest. Pensioengeld is geen momentopname. Om de koopkracht te kunnen volgen, moeten de fondsen een dekkingsgraad hebben van 125 procent. Daar zijn ze nog lang niet.”
Waar het op neerkomt, is, volgens Schols, dat we nu dik betalen aan ons pensioen maar er straks, door de vergrijzing en het tegenvallende rendement van de beleggingen, minder voor terugkrijgen. Wilt u dus straks tóch op zeventig procent van uw laatstverdiende loon uitkomen, dan zult u extra moeten sparen. “Dat kan via banksparen of een lijfrente, of door slim om te gaan met je huis.” Schols pleit vooral voor de laatste optie. “Als je nou zorgt dat je hypotheek zo laag mogelijk wordt, heb je na je pensionering misschien ook geen zeventig procent van je laatstverdiende loon nodig. En tot die tijd slaap je wat rustiger.”
De krantenberichten over de woningmarkt stemmen de huizenbezitter de laatste tijd niet vrolijk. De afgelopen drie jaar nam de verkoop van woningen met dertig procent af en daalde de gemiddelde huizenprijs met 8,5 procent. Naar schatting zal die prijs nóg eens zo’n drie procent dalen en het overheidsbeleid rond het wonen zou weleens ingrijpend kunnen gaan veranderen. Nu er miljarden moeten worden bezuinigd, komen oude regelingen als de hypotheekrenteaftrek, die vroeger misschien fantastische oplossingen boden voor de problemen van dat moment, op losse schroeven te staan.
Wat is wijsheid voor huiseigenaren in deze onzekere woningmarkt? Moeten we alles gewoon laten zoals het is? Of kunnen we die hypotheek beter oversluiten? Of, nog radicaler: de hele woonschuld kwijt zien te raken?
“Alleen erover nadenken is al goed,” zegt Annemarie Koop van het Nationaal Instituut voor Budgetvoorlichting (Nibud). Een eenduidig advies kan ze niet geven. Wat voor de één het beste is, zou dwaasheid zijn voor de ander. Toch dwingen de dalende huizenprijzen wel tot bepaalde afwegingen.
“Het is natuurlijk niet zo’n goede tijd om te verkopen,” zegt Koop. “Wie dat doet, moet daar goed over nadenken, vooral als je tegelijk een nieuw huis koopt. Anderzijds kun je ook denken: ik verkoop liever nu dan dat ik ga zitten wachten tot de prijzen nog verder gedaald zijn. En ik ga lekker huren.”
Huren? Dat is toch weggegooid geld? “Misschien wel. Maar aan huren zitten ook minder risico’s.” Dat is goed nieuws in onzekere tijden. Als huurder (zo’n 46 procent van de woningen is huur) raak je immers nooit gevangen in je eigen huis met torenhoge maandlasten en een restschuld die je als een zwaard van Damocles boven het hoofd hangt.
Huurders die willen kopen, starters dus, zitten op dit moment het állerbeste, meent Koop. Als ze op het juiste moment instappen, profiteren ze optimaal van de lage huizenprijzen.
Maar wat is de beste financiering? “Beleggingshypotheken bieden banken en adviseurs niet veel meer aan,” zegt Koop. De reden daarvan is dat de rendementen door de crisis sterk zijn gedaald en soms zelfs negatief zijn geworden, wat voor de huiseigenaren in kwestie desastreus kan uitpakken.
Wat te doen als je zo’n hypotheek hebt? “Dat ligt aan de looptijd. Het kan best zijn dat over twintig jaar je belegging zo goed rendeert, dat je toch je hele hypotheek kunt aflossen. Maar je neemt een risico.”
Wie daar nerveus van wordt, kan zijn hypotheek dus beter oversluiten naar een leenvorm met maandelijkse aflossing. Dat is ook verstandig voor het geval de hypotheekrenteaftrek in de toekomst wordt beperkt.
Hoe je wilt wonen, is dus vooral een kwestie van gemoedsrust, zo luidt de kern van Koops verhaal. Een dak boven het hoofd is immers een eerste levensbehoefte, en het is voor iedereen anders wat hij of zij daarvoor overheeft. “Als jij elke avond in je bed ligt te draaien of je je hypotheek wel afgelost krijgt, moet je je misschien afvragen of je in 2012 niet beter kunt gaan huren. Maar je kunt er ook bewust voor kiezen om de hoofdprijs aan maandlasten te betalen voor een plekje in hartje Amsterdam waar je never nooit meer weg wilt.”
Het klinkt zo logisch: als u bij uw werkgever op de wip zit, dan schoolt u zichzelf zodanig bij dat u elders aan de slag kunt. Het kabinet zet in crisistijd stevig in op om- en bijscholing, omdat dat mensen van een bedreigde baan naar veiliger regionen kan helpen. Maar er valt ook wat af te dingen op de heilzame effecten van scholing op gevorderde leeftijd. Economen zijn er namelijk helemaal niet zo enthousiast over.
Neem Lex Borghans, hoogleraar arbeidseconomie en sociaal beleid aan de Universiteit Maastricht. In zijn oratie, zes jaar geleden, vatte hij het zo samen: “Als we naar een cursus gaan, zijn we niet aan het werk.” En nu, flink wat onderzoek later, is hij eigenlijk alleen nog maar gesterkt in zijn overtuiging: de baten van om- en bijscholing worden schromelijk overschat. “Het is effectiever om op jonge leeftijd iets te leren. Je moet eerst zaaien en dan oogsten. Op hogere leeftijd gaat leren een stuk moeizamer, gaat het altijd ten koste van de arbeidsproductiviteit, maar is vooral de terugverdientijd veel korter. Het effect van een cursus op iemands aantrekkelijkheid voor de arbeidsmarkt is doorgaans erg bescheiden.” Zijn kritiek op het cursuswezen ligt gevoelig: “Trainingsbureaus worden heel emotioneel wanneer je zoiets zegt.”
Borghans rekende uit dat een derde van de werktijd toch al wordt besteed aan taken waarvan we kunnen leren. Dit ‘informele leren’ vindt hij veel belangrijker dan cursussen en trainingen in de baas z’n tijd. “Als je iets eenvoudig op het werk kunt leren, is het zonde om daar tijd op school voor te gebruiken.” Maar hoe zit het dan met kennis die veroudert doordat er niet wordt bijgeleerd? “Dat blijkt niet te kloppen. Je kunt beter op jonge leeftijd extra leren en op de koop toe nemen dat de kennis langzaam verdwijnt of minder nuttig wordt dan te blijven investeren in het verzamelen van kennis.”
Een cursus volgen om uzelf in 2012 aantrekkelijker te maken voor een nieuwe werkgever, dat zouden economen dus niet zonder meer aanraden. Tenzij u al werkloos bent, gewoon blijft doorsolliciteren en de opleiding wilt (en mag) staken zodra u een nieuwe baan heeft. En als u dan toch besluit een opleiding te gaan volgen, doe dat dan vanuit uw hart en niet alleen omdat de perspectieven op een baan in een bepaalde sector groter zouden zijn. U zou bijvoorbeeld kunnen gaan leren voor enterprise-architect, sourcing manager of business-analist in de ICT, functies waaraan naar verwachting een tekort gaat ontstaan. Maar als daar niet echt uw interesse ligt, is er een dikke kans dat u halverwege afhaakt. En dan heeft u uw eigen crisis alleen maar vergroot.
De werkloosheid zal in 2012 verder stijgen, zo verwacht het Centraal Bureau voor de Statistiek. In november 2011 waren er 455.000 mensen op zoek naar werk. Volgens een recent onderzoek van de Volkskrant zullen er bij de twintig grootste werkgevers van Nederland 37.000 banen verdwijnen. Alles bij elkaar betekent dat dat het dringen wordt op de arbeidsmarkt . En dat het dus verstandig is om twee keer na te denken voor u uw baan opzegt.
Toch ziet Bas de Kruyff, loopbaancoach en schrijver van Ik 2.0, dat anders. “Je moet altijd kijken waar je naartoe wilt en niet naar waar je vandaan komt. Als je kiest voor veiligheid en je je dus angstvallig aan je baan vastklampt terwijl je het er helemaal niet meer naar je zin hebt, loop je een verhoogde kans op stress en zelfs een burn-out. En dan ben je nog verder van huis.”
Wie doet wat hij of zij werkelijk wil, straalt dat uit naar de buitenwereld, zegt De Kruyff. “Als je je werk niet beschouwt als ‘een noodzakelijke bron van inkomsten’ maar als passie, zal je leidinggevende snel inzien dat jij de juiste persoon op de juiste plaats bent. Dan zal hij je niet kwijt willen.”
Over de baas gesproken – zijn er tips om die tevreden te houden? “Je moet iets meer doen dan wat men van je verwacht. Zodat als er ontslagen vallen, ze wel gek zouden zijn om jou eruit te werken. Het helpt ook om attent te zijn. Heeft je baas een ziekenhuisbezoek achter de rug? Vraag dan hoe het was. Is je baas jarig? Wens hem het allerbeste toe. Merk je dat je leidinggevende met een nieuw thema bezig is waar jij wellicht verstand van hebt? Wees proactief en zeg dat je misschien mee kunt denken. Als dat spontaan wordt aangeboden, zou hij wel gek zijn om er geen gebruik van te maken. Zo laat je weer zien dat je binnen het bedrijf goed van pas komt.”
Maar pas op: uitsloofgedrag wordt niet altijd gewaardeerd. Bovendien kan altijd een stapje harder lopen ook tot een burn-out leiden. De Kruyff: “Als je iets doet wat je leuk vindt, valt dat laastste risico wel mee. Dan vind je het niet erg om wat langer door te gaan, of je nek uit te steken. Je krijgt er dan namelijk energie van.”
Als dat allemaal niet heeft mogen baten en uw werkgever besluit dat u uw spullen moet pakken, kunt u het beste deze laatste tip goed tot u door laten dringen. De Kruyff: “In crisistijd is het heel belangrijk om je netwerk goed te onderhouden. Dat gaat verder dan af en toe een LinkedIn- of Facebook-berichtje sturen. Je moet je gezicht laten zien. Zie je tegen een nieuwjaarsreceptie op omdat je al vijf jaar niet bent geweest? Jammer dan: als je je over je schroom heen zet en je wél gaat, zal men eerder aan je denken als er een vacature vrijkomt. En dat is in deze tijd erg prettig.”
Wie in 2012 in topvorm wil blijven, kan zijn smartphone gebruiken als personal trainer. ‘Gezondheid’ is een aparte categorie in de Appstore, met een keur aan applicaties die meten of u wel genoeg heeft bewogen. Zoals de Runtastic Pro GPS Running, jogging and fittnesscoach (€4,99), die bijhoudt welke afstand u heeft gelopen, hoeveel calorieën u daarbij heeft verbrand en die u onderwijl nog aanmoedigt ook. Daarnaast zijn er speciale slaap-apps die uw rust bewaken. Haalt uw ouderwetse wekker u altijd uit de diepste remslaap en voelt u zich daardoor de hele dag moe? De Sleep Cycle Alarm Clock (€0,79) voelt aan wanneer u in een lichte slaap verkeert en wekt u dan zachtjes. Er zijn apps die uw push-ups tellen, apps die yoga-houdingen voordoen, apps die fitness-instructies geven, calorieëntellers en ga zo maar door. Zo spaart u al snel de kosten van een sportschoolabonnement uit. En in crisistijd zijn alle kleine beetjes meegenomen.
Bovendien is het juist in 2012 essentieel om gezond te blijven. “Het zal een onrustig jaar zijn, waarin het belangrijk wordt de energie goed te verdelen,” zegt Andrea Wiegman van trendwatchbureau Second Sight. “Fit zijn is daarom heel belangrijk.”
Technische middelen waarmee je zelf je gezondheid in de gaten kunt houden, zijn in opmars. Wiegman. “Dat noemen we Quantified Self: met techniek jezelf monitoren om je eigen gezondheid beter te leren kennen.” Niet alleen smartphone-applicaties zijn daarbij een uitkomst. Ook elektronicabedrijven proberen op deze trend in te spelen. Philips heeft bijvoorbeeld in de Verenigde Staten DirectLife op de markt gebracht, “een zeer geavanceerde stappenteller die alle activiteit meet en opslaat,” volgens een woordvoerder. Een sensor meet alles wat de gebruiker doet, en als het apparaat op de computer wordt aangesloten, rolt daar een keurig overzicht uit, plus een persoonlijk advies hoe er makkelijk en snel winst te behalen valt.
Behalve zo’n hightech-coach zijn ook eeuwenoude oosterse ontspanningstechnieken nog steeds in, volgens Wiegman. “Een aantal jaar geleden was het de trend om allemaal de sportschool in te gaan en almaar harder te gaan rennen op een loopband. Maar in ons drukke leven zijn we erachter gekomen dat het belangrijk is om af en toe even tot rust te komen door middel van acupunctuur of yoga. Dat is overigens niet aan iedereen besteed. Sommige mensen gebruiken liever een hartslagmeter die direct aangeeft dat ze zich te druk maken, zodat ze even pas op de plaats kunnen maken. Anderen kiezen voor regelmatige vakanties om even tot rust te komen. Het is maar net wat bij je past. Als je maar naar je gevoel en je lichaam luistert.”
