Magisch dokteren
Volgens Jezus was blind geloof een goede zaak. “Zalig zijn zij die niet zien en toch geloven,” verkondigt hij in het evangelie van Johannes. In De ongelovige Thomas heeft een punt verdedigen de Gentse filosofen Johan Braeckman en Maarten Boudry precies het tegenovergestelde. Zalig zijn zij die willen weten hoe het werkelijk zit, die een bijzondere uitspraak eerst op waarheid getoetst willen zien. Zoals de apostel Thomas deed, die de wonden van Jezus eerst eens wilde onderzoeken voor hij geloofde dat de Heer weer levend rondliep. Voorbeelden van bizarre waarheidsclaims zijn ook vandaag de dag in in ruime mate voorhanden. Bijvoorbeeld dat telepathie mogelijk zou zijn, het rechtstreeks overdragen van gedachten. Of dat ‘magische’ kruiden en homeopathische middelen net zo goed werken als medicijnen, ook al kan geen enkele wetenschappelijke test dat staven. Hoe komt het dat mensen zo gemakkelijk geloof hechten aan buitengewone waarheidsclaims, zoals de werking van homeopathische middelen? En hoe kun je kritischer worden en pseudowetenschap van echte wetenschap onderscheiden?
“Veel mensen hebben onvoldoende kennis van geneeskunde en laten zich van alles op de mouw spelden. Zieke mensen zijn vaak angstig, en grijpen naar alles wat een beetje hoop geeft. Je kunt het hun moeilijk kwalijk nemen. Maar als ook artsen geloven in zaken als homeopathie, magnetisme of acupunctuur, is dat ronduit bizar.
“Het is een taak van de overheid om duidelijk te maken welke geneesmiddelen wel en niet werken. Ook journalisten hebben hierin een belangrijke taak. Maar het probleem is dat door het principe van hoor- en wederhoor kwakzalvers vaak net zo veel ruimte krijgen om hun visie te verkondigen als wetenschappers. Journalisten doen daarmee onrecht aan wat wel en niet waar is. De boodschap van alternatieve behandelaars is vaak simpeler dan die van een medisch expert, en slaat daarom sneller aan.
“Daarnaast moet de overheid alternatieve behandelaars die zieke mensen misleiden eerder vervolgen. Zelfs als hun intentie goed is, moeten ze ermee stoppen, omdat de gevolgen voor de patiënt ernstig kunnen zijn. Helaas is soms een dodelijk slachtoffer nodig om mensen de ogen te openen. De dood van Sylvia Millecam, die tot het einde toe werd misleid door kwakzalvers, maakte mensen veel kritischer.”
“Ons brein is vatbaar voor irrationele opvattingen door de manier waarop het is geëvolueerd. Dezelfde mechanismen die ons in het dagelijks leven helpen, misleiden ons soms. Het belangrijkste is het vermogen om causale verbanden te leggen. Als het regent en de straten worden nat, leggen we een oorzakelijk verband, en dat klopt. Maar als we overspel plegen en het daarna begint te bliksemen, en we denken vervolgens dat dit komt doordat de goden ons willen straffen, probeert het brein opnieuw verbanden te leggen – en die zijn er ditmaal niet.
“Mensen houden vaak vast aan zo’n opvatting vanwege een persoonlijke ervaring. Veel aandoeningen verdwijnen vanzelf weer, en we weten dat homeopathische geneesmiddelen niet beter uit tests komen dan placebo’s. Maar als iemand zélf denkt genezen te zijn door homeopathie, kan daar weinig tegenop.
“Hoe kun je nu kritischer worden? Ten eerste moet je beseffen dat het brein kwetsbaar is en niet altijd de juiste verbanden legt. We moeten met wetenschappelijke criteria nagaan of onze intuïtie wel klopt. Daarnaast geldt de vuistregel: buitengewone beweringen eisen buitengewoon bewijs. We zijn bereid om een uitspraak als ‘Het monster van Loch Ness bestaat’ serieus te nemen, maar degene die haar doet heeft wel een zware bewijslast.
“Wetenschappelijke kennis stelt zich kwetsbaar op: we zijn bereid om een theorie aan te passen of te verwerpen wanneer nieuwe informatie opduikt. Dat is bij pseudowetenschappen niet het geval. Een homeopaat die zegt dat elke patiënt uniek is en je daarom geen algemeen onderzoek kunt doen naar de werking van zijn middelen, immuniseert zijn uitspraken tegen kritiek. Dan moeten de alarmbellen gaan rinkelen.”
“Mensen geloven in buitengewone beweringen en alternatieve geneeswijzen omdat die betekenis geven aan de dingen die ze meemaken. Wetenschap is zakelijk en verdeelt alles in deelvragen. Geloof in telepathie of homeopathie biedt een Warmer wereldbeeld, zelfs al klopt het niet.
“Onderzoeksresultaten gaan altijd over grote groepen mensen. Je hoort bijvoorbeeld: over het algemeen is het beter als je geregeld wandelt, want dat leidt tot minder depressie. Maar dat zegt nog niet veel over jou als persoon. Je kunt er weinig mee als je een drukke moeder bent, of als wandelen niet bij je past. Homeopathie komt persoonlijker over. De middelen zijn zonder recept te koop, het geeft iemand meer individuele handelingsruimte. De reguliere geneeskunde krijgt meer en meer door dat de neiging om mensen in abstracties te zien, een onbehaaglijk gevoel kan geven.
“Wetenschap biedt de meest betrouwbare kennis, maar heeft niet altijd het doorslaggevende antwoord. Het is dus goed dat mensen hier ook kritisch tegenover staan. Maar ze moeten op dezelfde manier kritisch staan tegenover homeopathie. Waarom zou een kruidenvrouwtje het wél beter weten dan een schare wetenschappers? Dat is zelfs onwaarschijnlijker.
“Je moet je afvragen: welk medium geeft mij informatie, en welke autoriteiten zitten erachter? Is de persoon die een uitspraak doet wel deskundig? Wees vooral alert als mensen het niet meer hebben over wat je kunt weten, maar politieke of ethische argumenten gaan gebruiken. Bijvoorbeeld: ‘Dit vaccin is onbetrouwbaar, omdat de farmaceutische industrie het financiert.’ Dat is geen juiste redenering.”
