Wat u (niet) gezien moet hebben op IDFA 2015
Het International Documentary Filmfestival Amsterdam is een festival waar de werkelijkheid vertraagd binnenkomt, en verschilt van de dagelijkse realiteit. Dat bleek woensdagavond ook tijdens de uitreiking van een groot aantal prijzen op het IDFA.
Don Juan, van Jerzy Sladkowski, won de prijs voor Beste lange documentaire – een film over de 22-jarige Oleg die door zijn moeder als een autistische nietsnut wordt gezien. Oleg wordt de speelbal van een aantal psychiaters die hun theorieën op hem botvieren, waardoor de kijker wordt geconfronteerd met de vraag: wat is normaal? De verwachtingen van ouders, de norm in de gezondheidszorg, zelfbeeld en eigenwaarde – het zijn thema’s die doen denken aan het Nederlandse film A Strange Love Affair With Ego van Ester Gould, die de Beeld en Geluid prijs voor Beste Nederlandse documentaire won. In deze film gaat het om de druk vanuit de samenleving om succesvol te zijn en de daaraan gekoppelde arrogante houding waarmee sommigen trachten te overleven.
De juryprijs voor Beste Nederlandse documentaire op het IDFA ging naar A Family Affair, hier vorige week beloond met vier sterren. In A Family Affair volgt de jonge filmmaker Tom Fassaert zijn oma, die zich van de hele familie heeft afgekeerd, behalve van haar energieke kleinzoon.
Ukrainian Sheriffs (***)
Nog zo’n voorbeeld van een film die aan de huidige realiteit voorbijgaat: Ukrainian Sheriffs, terecht de winnaar van de speciale juryprijs voor Beste lange documentaire. Ukrainian Sheriffs gaat niet over de oorlog van Oekraïne met Rusland, maar over twee mannen die naast wat licht politiewerk vooral de sociale werkers uithangen. Ze sussen ruzies en spreken dronken mannen aan die hun vrouw verwaarlozen – een poging het gemeenschapsgevoel te herstellen. Tegelijkertijd ziet de kijker op de achtergrond vage beelden van militairen bij de Russische grens, hetgeen de film urgent en tijdloos maakt.
A Syrian Love Story (**)
Serieuze kwesties zoals de vluchtelingenstromen naar Europa of de aanslagen in Beiroet, Egypte en Parijs zullen ongetwijfeld in één of andere vorm te zien zijn op de toekomstige edities van het IDFA, wanneer het stof van de actualiteit is neergedaald. Het valt op dat documentaires waarin, vanuit een politieke of ideologische invalshoek, misstanden in de wereld worden aangekaart, steeds zeldzamer worden op het filmfestival. Het persoonlijke verhaal regeert. Soms teveel. Neem bijvoorbeeld de film A Syrian Love Story, over een huwelijkscrisis tegen de achtergrond van een verscheurd Syrië. Op een gegeven moment krijgt de strijd tussen de man en de vrouw een wel erg persoonlijk karakter, waardoor je als kijker vooral denkt: zoek het lekker uit, maar val mij er niet mee lastig.
Film en journalistiek
Het mooie aan een groot festival als het IDFA, waar meer dan 300 documentaires te zien zijn, is het kunnen vergelijken van films die thematisch aan elkaar verwant zijn. Twee docu’s over film, bijvoorbeeld. De documentaire Fassbinder (**) over de controversiële Duitse filmmaker en Ingrid Bergman – In Her Own Words (*****) over het leven van de Zweedse actrice die naam maakte met Casablanca en Herfstsonate, lenen zich voor een vergelijking.
Waar Fassbinder een zielloze en saaie opsomming is van de persoon en cineast Rainer Werner Fassbinders zonder enige diepgang of context (we zien één bevriende filmmaker in beeld), weet Stig Björkman met de film over Ingrid Bergman wél een geweldig portret te maken. Aan de hand van dagboekfragmenten en interviews met Bergmans kinderen is In Her Own Words een mooi psychologisch portret geworden van iemand met een continue creatieve onrust. Het is een bij vlagen poëtische film met Bergmans filmografie als rode draad. De NTR zal de documentaire volgend jaar op tv brengen, hopelijk de volledige lengte van bijna twee uur.
Ook de journalistiek blijkt ieder jaar weer een mooi onderwerp te zijn voor documentairemakers. Een paar jaar geleden was daar Page One: Inside The New York Times, vorig jaar The Newsroom – Off the Record over een Deense tabloid, en dit jaar richtte de gevierde documentairemaakster Barbara Kopple in Hot Type: 150 Years of The Nation (****) haar camera op het oudste progressieve weekblad van Amerika: The Nation. Haar film is een interessant portret van de bevlogen redactie die ondanks de kleine oplage toch grote namen als Naomi Klein aan zich weet te binden. Ook legt Kopple mooie verbindingen tussen onderwerpen van nu en legendarische reportages uit het rijke verleden van The Nation. Helaas gebeurt dit niet in Checks and Balances, waarin documentairemaker Malek Bensmaïl zes weken lang rondloopt op de redactie van het onafhankelijke Franstalige dagblad El Watan. We zien twee redacteuren die liever fel met elkaar discussiëren dan lijken te schrijven, terwijl er talloze verhalen te maken moeten zijn over de rol van de vrije pers in een land als Algerije.
De grootste teleurstelling op het IDFA was waarschijnlijk de masterclass van Errol Morris. De filmmaker die met The Thin Blue Line en The Fog of War echte documentaireklassiekers op zijn naam heeft staan, wist 90 minuten vol te praten zonder echt inzicht te geven in zijn manier van werken. Het bleef bij een aantal welbekende anekdotes en platgeslagen clichés als ‘een brug leggen naar de werkelijkheid’ en ‘de waarheid is een zoektocht’. Hij weigerde bovendien fragmenten te laten zien, dat kwam het plezier van zijn betoog niet echt ten goede.
Interessanter was de middag rond het nieuwe boek van filmhistoricus Bert Hogenkamp over de Nederlandse documentairefilm tussen 1965 en 1990. Met een aantal goed gekozen fragmenten werd een mooi beeld geschetst van de ontwikkeling van de documentaire in een tijd dat de tv steeds dominanter begon te worden, met als belangrijk moment de opkomst van de VPRO school. Praten over film, het is niet iedereen gegeven, zelfs al ben je een groot filmmaker als Morris. Gelukkig hebben zijn films meer zeggingskracht.
Het IDFA duurt nog tot en met zondag 29 november. U kunt nog kaarten bestellen, bekijk hier het programma.
