Eindelijk weer eens tijd voor een goed boek, maar geen idee welk? Negenmaal negen leestips voor aan het strand of bij het zwembad, of voor als u liever gewoon thuisblijft en in gedachten naar middeleeuws Gent of Mars reist. Het beste uit de oogst van afgelopen jaar: van what if-geschiedenissen en onthullende egodocumenten tot bloedstollende thrillers. De boekenverkoop zit weer in de lift, zo juichte de CPNB begin dit jaar. En inderdaad, de GfK-cijfers laten in de boekhandel over 2016 opnieuw een lichte omzetstijging van vijf procent zien ten opzichte van het jaar daarvoor. Mooi nieuws dus? Wie de getallen wat beter bestudeert, komt tot minder vrolijke conclusies. KVB Boekwerk, het kennis- en innovatiecentrum voor het boekenvak, schrijft in zijn meest recente boekmonitor dat de groei vooral zit in non-fictie en kinderboeken. De overige genres blijven achter. Tegelijk blijkt uit SCP-onderzoek dat de gemiddelde leestijd onder Nederlanders nog altijd scherp daalt. Meer kopen, minder lezen dus. Volgens Boekwerk wijst dit erop dat het boek als cadeautje opgang maakt. Dat zou kunnen verklaren waarom de ‘informatieve non-fictie’ een piekje in de verkopen laten zien, terwijl het fictiesegment verhoudingsgewijs nog altijd achterblijft. Immers, reis-, sport- en kookboeken zijn van die typische weggeefboeken, waarin je vrijblijvend wat kunt bladeren. Geef je iemand een roman cadeau, dan ‘verplicht’ je de ontvanger vele uren van zijn toch al drukbezette leven aan dat boek te geven. Hoe krijg je weer wat leven in de literaire roman? Uitgevers worstelen met die vraag. Een hype laat zich niet makkelijk orkestreren. De invloed van het DWDD-boekenpanel is alweer tanende. Mooie recensies hebben niet meer de impact van vroeger; ze worden overstemd door het luidkeelse koor aan meningen op internet. Om op te vallen kun je kiezen voor opvallende looks. Dat zit hem in een spetterend omslag, maar ook in omvang. Het afgelopen boekenseizoen speelden literaire uitgevers een wedstrijdje dikke pillen draaien. Uitgeverij De Bezige Bij won, met – hoe kon het ook anders – A.F.Th. van der Heijdens 1408 pagina’s dikke roman Kwaadschiks. Op ruime achterstand volgde uitgeverij Podium, dat 1232 pagina’s uittrok voor Johan Harstads Max, Mischa & het Tet-offensief. De derde plaats, met 1043 pagina’s, was voor Atlas Contact en Nino Haratischwili’s Het achtste leven (voor Brilka). De gedachte hierachter is niet gek. De aandacht van de fictieconsument lekt momenteel weg naar de grote dramaseries van HBO en Netflix. De charme van die series is dat je je er uren, avonden achtereen in kunt onderdompelen. Een extreem dikke roman sorteert ongeveer hetzelfde effect. Wie compleet door een verhaal geabsorbeerd wil worden, heeft geen behoefte aan een dunnetje. Zoveel lezers, zoveel behoeften. In de nu volgende negen lijstjes is het boekenaanbod van afgelopen seizoen op volstrekt idiosyncratische en onverantwoorde wijze teruggebracht tot 81 titels – dik en dun, fictie en non-fictie, spannend en om te lachen, van alles wat, maar zonder uitzondering van de hoogste kwaliteit.

Van Middeleeuws Gent tot Nederlands-Indië

De literatuur zat het afgelopen jaar wederom in het commerciële verdomhoekje. In de bestsellerlijsten moest je de romans met een lampje zoeken. Ten onrechte, want wat verschenen er een hoop prachtige romans van Nederlandse en Vlaamse makelij! Voor deze lijst moesten er een paar pijnlijke knopen worden doorgehakt. Van Dis’ roman-in-verhalen In het buitengebied of Kees ’t Harts satirische roman Wederzijds? Annelies Verbekes veelvormige verhalenbundel Halleluja of Ivo Victoria’s broeierige Billie & Seb? Tragisch was de dood van Robert Anker (1946-2017), enkele dagen voor de presentatie van wat zijn laatste roman zou blijken: In de wereld. Decor is vijftiende-eeuws Gent. Maar de schrijver heeft geen rechttoe-rechtaan middeleeuws verhaal willen vertellen; hij speelt met het genre van de historische roman. Dat resulteert in een van de meest prikkelende en vermakelijke boeken van het jaar. De grote verrassing van dit seizoen was de late doorbraak van Alfred Birney. Hij debuteerde in 1987 en publiceerde twaalf boeken toen eind vorig jaar zijn magnifieke roman De tolk van Java verscheen. Afgelopen april won hij er, volkomen terecht, de Libris Literatuurprijs mee. In dit woeste, collageachtige boek, poogt Birney zijn gewelddadige vader, die in Nederlands-Indië streed, te doorgronden. Vergeefs natuurlijk, de man blijft een mysterie, maar aan het slot is de verteller toch gelouterd: hij heeft definitief zijn stem gevonden. Hoewel Birney intussen de pensioengerechtigde leeftijd heeft bereikt, mogen we hopen dat hij nog niet achter de geraniums plaatsneemt. Negen Nederlandse romans Marjolijn van Heemstra – En we noemen hem Ilja Leonard Pfeijffer – Peachez, een romance A.F.Th. van der Heijden – Kwaadschiks Annelies Verbeke – Halleluja Christiaan Weijts – Het valse seizoen Alfred Birney – De tolk van Java Margriet de Moor – Van vogels en mensen Robert Anker – In de wereld Adriaan van Dis – In het buitengebied

Trump prikkelt de verbeelding

Een demagoog die met allerlei valse beloften en loze kreten president van Amerika wordt. Klinkt bekend? Dit boek verscheen in 1935 maar is actueler dan ooit: Sinclair Lewis’ roman Dat gebeurt hier niet. Geestig en verbijsterend tegelijk. Zo verschenen er dit jaar meer titels die direct of indirect naar de nieuwe politieke orde in de Verenigde Staten verwezen. De Britse schrijver Howard Jacobson deed dat op superieure, vileine wijze met de satirische roman Pussy. Het seksisme en anti-intellectualisme van zijn hoofdpersoon, een verwende prins, zijn onmiskenbaar geïnspireerd op de zittende president. In Paul Beatty’s De verrader is de maatschappijkritiek wat meer verborgen, maar daarmee niet minder doeltreffend. Hij schreef een what if-geschiedenis over een klein gat in Los Angeles-county waar de rassen-segregatie opnieuw wordt ingevoerd. Een pijnlijk confronterend boek, dat Beatty de Man Booker Prize opleverde. Sinds John Williams’ Stoner plunderen uitgevers hun archieven om vergeten backlist-titels af te stoffen. Niet altijd is dat terecht. Maar van James Salter, wiens debuutroman The Hunters na 69 jaar werd vertaald, zijn we en masse gaan houden, en Elio Vittorini’s De rode anjer mag met recht een herontdekt meesterwerk heten. De Italianen blijven het sowieso goed doen bij Nederlandse uitgevers. Misschien op de golven van het succes van de Napolitaanse romans van Elena Ferrante (wier identiteit door noest speurwerk werd achterhaald) verschenen diverse nieuwe vertalingen, van onder anderen Beppe Fenoglio, Claudio Magris, Antonio Pennacchi, Andrea Bajani en Michela Murgia. Negen vertaalde romans Rafael Cardoso – De vlucht van de familie Simon Paul Beatty – De verrader Elio Vittorini – De rode anjer Howard Jacobson – Pussy James Salter – De jagers Ian McEwan – Notendop Colson Whitehead – De ondergrondse spoorweg Elena Ferrante – De Napolitaanse romans Michela Murgia – De lessen

Voor de ziekenhuisvoyeur

Hè ja, gezellig. Boeken vol fysiek ongemak, leed en ellende. Ideale vakantielectuur bovendien. Want wat voel je je opeens gezond, daar in je hangmat, met het verhaal van andermans lijdensweg in handen. Ook het afgelopen jaar lag de boekhandel er weer vol mee. Populaire ziektes zijn dementie (Borst), met name alzheimer (Webeling & Van der Linden), depressies (Baird) en diverse verslavingen (Schothorst & Kelder). Ook de ongemakken van het ouder worden werden breed uitgemeten, onder anderen door Francine Oomen (Oomen stroomt over) en Saskia Noort (50 – Dingen die ik blijf doen). Een speciaal subgenre vormt het ‘rouwboek’. Hier zijn het vooral vrouwelijke auteurs die hun ontslapen levenspartner herdenken. Afgelopen seizoen deed Babs van den Bergh dat met filosoof des vaderlands René Gude. Haar Wat kan mij gebeuren? is een bijzonder sobere opsomming van alle behandelingen, de chemo’s, de bloedspuwingen, tot en met het ontluisterende einde. Je kunt ook lichtvoetiger over fysieke onttakeling schrijven. Zoals Martine Bijl, die vorig jaar een hersenbloeding kreeg en daar in Hindergroen op prettig-ironische wijze verslag van doet. En dan was het helaas hoog tijd voor een update van Jeroen Brouwers’ monumentale werk De laatste deur over schrijvers die zich suïcideerden. Nu uitgebreid met portretten van onder anderen Joost Zwagerman, Wim Brands, Nanne Tepper en Anil Ramdas, en enkele losse essays die Brouwers in de loop der jaren aan het onderwerp wijdde. Negen boeken over ziekte en de dood Hugo Borst – Ach, moedertje Mimi Baird – Hij wilde de maan Katie Roiphe – Het uur van het violet Don Schothorst en Renee Kelder – De Don Jeroen Brouwers – De laatste deur Erik Jan Harmens – Pauwl Martine Bijl – Hindergroen Pieter Webeling en Frénk van der Linden – Het mooiste woord is herinnering Babs van den Bergh – Wat kan mij gebeuren?

Moord en doodslag en aanverwanten

Er verschenen gedurende het boekenseizoen 2016/2017 nieuwe boeken van de grootmeesters van de spanning (John Grisham, David Baldacci, Tomas Ross), maar de echte pareltjes kwamen dit jaar uit onverwachte hoek. Zoals van de debutanten Thomas Engström, Ali Land en Frederik Baas. Hoewel, debutant... Baas onthult al op de achterflap dat hij in werkelijkheid Jan van Mersbergen heet, onder meer bekend van zijn carnaval-roman Naar de overkant van de nacht. In Dagboek uit de rivier speelt Van Mersbergen/Baas een ingenieus spel met waarheid en illusie, als een schrijver in zijn huis in de Ardennen zijn uitgever en diens vriendin te logeren krijgt. De puberzoon van de uitgever raakt langzaam maar zeker verstrikt in de netten van de schrijver, die niet lijkt te zijn wie hij voorgeeft te zijn. Net als... Frederik Baas zelf dus. Een gevoelige klap kreeg uitgeverij Ambo|Anthos te verwerken toen twee van haar prominentste thrillerauteurs eind 2016 bekendmaakten te vertrekken. Zowel Saskia Noort als Simone van der Vlugt zeiden toe te zijn aan een ‘frisse wind’, nadat eerder al Esther Verhoef was opgestapt. Dit thrillertrio stond naar verluidt garant voor een derde van de jaaromzet van Ambo|Anthos, zodat die frisse wind vooral gevoeld zal worden in de schatkist van deze uitgever. Overigens schreef Lieneke Dijkzeul, de enige achterblijver bij Ambo|Anthos, met Dagen van schaamte wel een van de beste thrillers van het seizoen. Schrale troost. Negen thrillers Ali Land – Goed of slecht Scott Turow – Getuigenverklaring Thomas Engström – Ten westen van de vrijheid Lars Kepler – Jager Frederik Baas – Dagboek uit de rivier Robert Harris – Conclaaf Daniel Cole – Ragdoll E.O. Chirovici – Boek der spiegels Lieneke Dijkzeul – Dagen van schaamte

Waargebeurd is geen excuus

Meer dan zeventig jaar na de bevrijding blijft de Tweede Wereldoorlog een inspiratiebron. Tv-icoon Sonja Barend vertelde haar bewogen levensgeschiedenis in Je ziet mij nooit meer terug. Dat waren de profetische woorden waarmee haar Joodse vader in de oorlogsjaren afscheid nam van haar niet-Joodse moeder. Zelf vernam Sonja dit pas jaren na de oorlog, toen ze als Sonja de Groot (de achternaam van haar stiefvader) door het leven ging. In haar boek vertelt ze op opvallend onsentimentele manier over haar levenslange speurtocht naar haar echte vader, maar ook over haar eigen, soms moeizame weg naar succes. Minstens zo aangrijpend zijn de oorlogsdagboeken van dichteres Hanny Michaelis, waarvan dit jaar het tweede deel verscheen. Biograaf Nop Maas trof in haar nalatenschap een groot aantal schriften aan, waarin Michaelis haar oorlogservaringen had neergepend. In het eerste deel beschreef ze de eerste onwezenlijke oorlogsjaren, waarin ze nog wel naar school ging maar het leven langzaam tot stilstand kwam. In dit tweede deel is ze aanvankelijk werkzaam als dienstmeisje bij schrijfster Jeanne van Schaik-Willing. Daarna volgt de even geestdodende als spannende onderduikperiode. De deportatie van haar ouders naar Westerbork hangt voortdurend als een doem over haar ervaringen. Na de bevrijding verneemt Michaelis dat zij beiden in Sobibor zijn omgebracht. Maar de autobiografica overstijgen de oorlogsjaren. Wie zweert bij het epistolaire genre, kan zijn hart ophalen aan nieuwe Privé-domeindelen met brieven van Arnon Grunberg, Laurie Langenbach en J.J. Slauerhoff. Johan Cruijff en Willem Nijholt (bien étonnés...) keken terug op hun leven en Teun van de Keuken en Karin Amatmoekrim op hun jeugd. Negen egodocumenten  Hanny Michaelis – De wereld waar ik buiten sta. Oorlogsdagboek 1942-1945 Sonja Barend – Je ziet mij nooit meer terug Teun van de Keuken – Goed volk Karin Amatmoekrim – Tenzij de vader Laurie Langenbach – Brieven, dagboeken en een geheime liefde Willem Nijholt – Een ongeduldig verlangen Arnon Grunberg – Aan nederlagen geen gebrek Johan Cruijff – Mijn verhaal J.J. Slauerhoff – Een varend eiland

Lezen over literaire wezens

Voor literatuurminnaars was het een mooi biografieënjaar, met boeken over Willem Kloos (Janzen en Oerlemans), A. Alberts (Boomsma), Boudewijn Büch (Rovers) en Cissy van Marxveldt (Soeting). Ook uitgevers Johan Polak (Hilberdink) en Rob van Gennep (Van der Wal) werden gebiografeerd. Hoewel er geen grotere tegenpolen denkbaar waren, richtten de rijke dandy Polak en de politiek bevlogen spijkerpakkendrager Van Gennep samen de bijzonder succesvolle uitgeverij Polak & Van Gennep op. Beide boeken vullen elkaar mooi aan en leveren een treffend tijdsbeeld van de jaren zestig en zeventig. Zo goed als we zijn in onze literaire biografieën, zo slecht zijn we in de sportbio’s. Was Tom Dumoulin een Amerikaan geweest, dan hadden er na zijn Giro-zege meteen drie uitvoerige biografieën bij Barnes & Noble gelegen. Wij moeten het doen met een gedateerd boekje over Max Verstappen. Hoe het wel moet, heeft David Remnick laten zien in zijn klassieker Ali – Koning van de wereld, over Muhammad Ali. Bij Het Spectrum verscheen een jubileumeditie, mét een vertaling van het voorwoord van Salman Rushdie. Dit blijft een van de beste sportboeken ooit geschreven. Verder veel Trumpiana in de boekhandel. Twee titels sprongen eruit: Trump – De waarheid achter zijn ambitie, ego, geld en macht van Michael Kranish en Marc Fisher, en The making of Donald Trump – De zakenman die president werd van David Cay Johnston. Vooral Johnston legt haarfijn uit hoe zijn zakeninstinct Trump in het Witte Huis gebracht heeft, maar hoe dat hem als president weleens zou kunnen opbreken. Een verontrustend boek. Negen biografieën Peter Janzen en Frans Oerlemans – Willem Kloos 1859-1938. O God waarom schynt de zon nog! Graa Boomsma – Leven op de rand. Biografie van A. Alberts Herman de Liagre Böhl – Miskotte. Theoloog in de branding, 1894-1976 Jolande Withuis – Juliana. Vorstin in een mannenwereld Eva Rovers – Boud. Het verzameld leven van Boudewijn Büch Monica Soeting – Cissy van Marxveldt. Een biografie Louis Hoeks – In geouwehoer kun je niet wonen. Het leven van Jan Schaefer Koen Hilberdink – J.B.W.P. Het leven van Johan Polak Geke van der Wal – Rob van Gennep. Uitgever van links Nederland

Six en Hay, de mannen van Mars

In september stonden de boekhandels te juichen omdat de nieuwe Mak zich aandiende. Want het Geert Mak-effect is nog altijd merkbaar. De levens van Jan Six, over het Amsterdamse patriciërsgeslacht Six, stond 37 weken in de Bestseller 60, waarvan drie op de bovenste plek. En dat terwijl het bepaald niet zijn beste boek is. Anders dan bijvoorbeeld De eeuw van mijn vader of Hoe God verdween uit Jorwerd, waarin Mak zich concentreerde op de gewone man, wil Mak nu iets over vier eeuwen van invloedrijke stadsbestuurders zeggen. Verhoudingsgewijs gaat het echter vooral over de aartsvader Jan, waardoor het boek nogal uit het lood hangt. De Mak-lezers vonden het prachtig. Dat tekent de populariteit van non-fictie in het algemeen en van auteurs als Mak, Annejet van der Zijl en Joris van Casteren in het bijzonder. Die laatste schreef een bijzonder vermakelijk boek over de snelgroeiende groep mensen die plannen maken om Mars te koloniseren. Van Casteren duikt in het (door twisten verscheurde) wereldje van Marskundigen, ontmoet kandidaat-Marsreizigers en noteert droogjes dat vrijwel alle betrokkenen bij het Mars One-project in hun jeugd met ruimte-lego speelden. Dergelijke details doen het ’m. Min of meer dezelfde methode paste Sander Donkers toe bij zijn journalistieke portret van Golden Earring Barry Hay. Lekker laten praten, goed luisteren, en schijnbare maar o zo tekenende onbeduidendheden zonder verder commentaar noteren. Het resulteerde in een heerlijk boek, met mevrouw Hay als geheime drijvende kracht achter de oude rocker. Negen non-fictieboeken Rosanne Hertzberger – Ode aan de e-nummers Yuval Noah Harari – Homo deus Marja Pruis – Genoeg nu over mij René van Stipriaan – Lof der botheid Myrthe van der Meer – Het houden van mannen Sander Donkers – Hay Douwe Draaisma – Als mijn geheugen me niet bedriegt Auke Kok – 1936 Joris van Casteren – Mensen op Mars

Om je vingers bij af te likken

Als er iets is dat de sector door de crisis geholpen heeft, dan zijn het kookboeken. Gegeten moet en zal er worden, ongeacht het begrotingstekort, onder water staande hypotheken of omvallende banken. In dit segment is er dan ook een enorm aanbod. Iedere doelgroep wordt bediend met zijn eigen kookboek. Fajah Lourens maakt recepten voor killer bodies, Janneke Vreugdenhil kookt voor alleenstaanden, Gertjan Kiers bedient de ware carnivoren, de dames van Chickslovefood houden het simpel voor mensen met weinig tijd. En dan is er ook nog Het pindakaasboek van Jennifer Foster en Lianne Koster. Ik bedoel maar. De populairste kok van dit moment blijft de Israëlische Brit Yotam Ottolenghi. Van hem verscheen afgelopen jaar een herziene editie van zijn kookboek met de treffende titel Het kookboek. Ottolenghi is een koning met groenten, al verliest hij zich soms in exotische ingrediënten waarvoor je stad en land moet afreizen, zoals sumak of rozenwater. Een totaal andere stijl heeft Jamie Oliver, die juist houdt van de simpele rechttorechtaankeuken. Maar Oliver gaat met zijn tijd mee, want in zijn nieuwste kookboek, Super food, gaat ook hij op de gezonde toer met quinoa en havervlokken. Een kook-bestseller in the making is het onlangs verschenen Healthy sisters van Rachida en Najima Kharbouch. Twee gehoofddoekte dames die lekker kunnen koken, en je valt er nog van af ook. Samen raakten de zussen al bijna vijftig kilo kwijt. Negen kookboeken Rachida en Najima Kharbouch – Healthy sisters Alain Caron – Mijn Franse keuken Jamie Oliver – Superfood voor familie en vrienden Charmaine Solomon – Groot Aziatisch kookboek Yotam Ottolenghi – Ottolenghi. Het kookboek Janneke Vreugdenhil – Solo Food Gertjan Kiers – Vleesbijbel Jord Althuizen – Smokey Goodness Yvette van Boven – Alles uit de oven van Van Boven

Pretentieloos bladvermaak

Nog zo’n kurk waar het boekenvak op drijft: bundeltjes met columns, geinige weetjes, kolderieke fotocollages, bizarre opsommingen. Gemakkelijk in elkaar te zetten, goedkoop geproduceerd en, als je geluk hebt, een hit van jewelste. Denk aan de gebundelde Loesje-posters en het Taal is zeg maar echt mijn ding-tweeluik van Paulien Cornelisse. Taal is sowieso veel mensen hun ding, gelet op het succes van de boekjes van Jaap Toorenaar en Japke-d. Bouma. De eerste inventariseert allerlei komische bon mots en familiewijsheden in de trant van: “Buik en tieten gaan bij elkaar op visite.” (Over dik zijn.) De tweede werpt zich op als kenner van de werkende mens, waarbij diens vaak horribele kantoorspeak een belangrijke plaats inneemt. Een populair subgenre binnen de cadeauboeken vormen de diverse verzamelingen ‘nutteloze feiten’. Het afgelopen jaar deden John Lloyd en John Mitchinson het, door 1411 onzinnige weetjes op een rij te zetten in Geiten kunnen niet huilen. Nog absurder is het boekje van de firma Dilemma op dinsdag, getiteld Altijd natte sokken of elke dag een frikandel speciaal als ontbijt. Het zijn dergelijke dilemma’s die je aan elkaar (of jezelf) kunt voorleggen en die, zo is althans de bedoeling, tot boeiende conversaties leiden. Maar absoluut hoogtepunt in deze pluriforme categorie vormt het boekje Steeds zal ik u beminnen van journalist Mark Traa. Hij verzamelde tientallen ‘liefdesannonces’ in oude kranten, uit de tijd dat er nog geen andere manieren bestonden om contact op te nemen met geheime, verhoopte of verloren liefdes. Van uitvoerige, vurige epistels tot een compacte afwijzing: “Marie, ik zie van je af!” Ideaal boekje om de tijd te doden, onderweg in de file of in de wachtrij op het vliegveld. Negen cadeauboeken John Lloyd en John Mitchinson – Geiten kunnen niet huilen (en 1410 andere nutteloze feiten) Tom Borremans en Sven Van den Eynde – De people spotters guide, vol. 1 Mark Traa – Steeds blijf ik u beminnen Bjørn Gabrielsen – Mancave Giphart en Kluun – Het eeuwige gezeik Japke-d. Bouma – Uitrollen is het nieuwe doorpakken Rob Hoogland en Arthur van Amerongen – Het Grote Foute Jongensboek Jaap Toorenaar – Mijn vader zei altijd Dilemma op dinsdag – Altijd natte sokken of elke dag een frikandel speciaal als ontbijt