De EU valt uit elkaar – net Shakespeare
De nieuwste versie van King Lear van regisseur Simon De Vos plaatst Shakespeare’s stuk in een hedendaagse context. Niet ‘het Rijk’, maar de Europese Unie valt uit elkaar. Ook Vincent Stuer, speechschrijver bij de Europese Commissie en theaterauteur, ziet duidelijke parallellen: zoals het wantrouwen, het verraad en de botsende generaties. In een essay van vier aktes verklaart hij die. “De martelingen in King Lear waren voor Shakespeare’s publiek even herkenbaar als House of Cards voor ons.”
Het beeld
Zowat iedereen is het erover eens dat Shakespeare’s King Lear tekortkomingen heeft. Er zijn te veel personages, te veel verhaallijnen, en te veel verraders… En toch blijft het stuk onbetwistbaar overeind, schreef George Orwell.
Want het overdonderende beeld van Lear is sterker dan al die verwarrende woordenrijkdom. “Hier is wat ik zie: een majestueuze oude man in een lange, zwarte mantel, met golvend wit haar en baard, op de dool doorheen de storm en de hemel vervloekend, vergezeld van een nar en een gek,” schrijft hij. “Meteen daarop verschuift het beeld en houdt de oude man – nog steeds fulminerend, nog steeds niks begrijpend – een dood meisje in zijn armen, terwijl ergens op de achtergrond de nar aan een galg bengelt.”
Daarom klopt het idee om Lear vorm te geven in de context van de hedendaagse Europese Unie. Ook de Europese onmacht kent teveel verhaallijnen om beheersbaar te zijn: de verwarring van financiële crisis en eurocrisis, de dreiging in Oekraïne en migratie, de waanzin van de Brexit en Trump… Het alles overheersende beeld van ontreddering is bij momenten precies zoals in Shakespeare’s donkerste, meest meedogenloze stuk.
Dit is wat ik zie: een Schäuble of een Juncker – zelfs een Merkel zo je wilt – met hun geesteskind in de armen, nog hopend op een teken van leven. Het is de laatste generatie van de eerste Europeanen. Voor hen gaat Europa nog steeds over vrede versus verdeeldheid en ze herinneren zich het alternatief nog.
Confrontatie
Ze worden geconfronteerd, niet alleen met het naderende einde van hun carrière, maar ook met een nieuwe generatie Europeanen, voor wie de Unie hoe dan ook een andere betekenis heeft.
Ze zijn desondanks bereid het anders aan te pakken. Bijvoorbeeld toen Wolfgang Schäuble met de idee speelde Griekenland tijdelijk de muntunie te laten verlaten.
Dat is ook de gedachte achter de vijf toekomstscenario’s van commissievoorzitter Jean-Claude Juncker, die hij eerder dit jaar voorlegde: het hoeft niet per se míjn Europa te zijn, leek hij toe te geven, maar maak jullie eigen Europa dan zélf.
De martelingen in King Lear waren voor Shakespeare’s publiek even herkenbaar als House of Cards voor ons.
Maar neem het hen niet kwalijk dat ze zich erg bewust zijn van de risico’s die een overdracht en mogelijke opdeling in zich dragen.
Uit Shakespeare’s oorspronkelijke King Lear: “Know that we have divided in three our Kingdom / and ’tis our fast intent to shake all cares and business from our age / conferring them on younger strengths while we, unburthened, crawl toward death / that future strife may be prevented now.”
Het wantrouwen
Shakespeare’s koning – de echte: James I – wist iets over verdeeldheid. Enkele jaren voor zijn onzekere bestijging van de Engelse troon in 1603 had hij een handboek geschreven, de Basilicon Doron, waarin hij zijn oudste zoon waarschuwde voor een opdeling van hun rijk.
Eenmaal op de troon zag James I voor zichzelf een goddelijke opdracht. Hij moest Engeland, Ierland en Schotland, in zijn kroon verenigd, voortaan ook qua bestuur en identiteit verbinden. Het was een oplossing die niks dan problemen in zich droeg.
Wantrouwen, schisma en dreiging
De nieuwe koning was ooit katholiek gedoopt, een geloof dat Engeland onder zijn voorgangster Elizabeth I consequenter dan tevoren afgezworen had. Machtsspelletjes en regionale verschillen hadden een godsdienstige ondertoon – met onder meer de terechtstelling van James’ moeder Mary tot gevolg. Ook het verder aanscherpen van religieuze tegenstellingen riep vragen op over identiteit en loyaliteit waar het rijk niet op zat te wachten.
King Lear is niet los te zien van de tijd en de omstandigheden waarin het geschreven is, betoogt James Shapiro in het schitterende 1606 – Shakespeare and the Year of Lear. Zowel de schrijver als zijn publiek hadden de tijdsgeest als een spons opgezogen. Het was een tijd die werd overheerst door wantrouwen, schisma en dreiging.
Shakespeare en zijn publiek werden gedwongen zich af te vragen wat hun maatschappij nog overeind hield.
Enkele maanden eerder had de bekendste terreurdaad in de Britse geschiedenis plaatsgevonden. Een cryptische brief had net op tijd gewaarschuwd voor een poging om het parlement op te blazen en daarbij niet alleen de koning maar de hele politieke elite van het land om te brengen – waarbij een groot deel van Londen mee in vlammen zou zijn opgegaan.
Het Buskruitverraad wordt in Engeland nog elk jaar gevierd op Guy Fawkes Night, genoemd naar de bekendste samenzweerder. Zijn ontmaskering was het begin van een reeks arrestaties, verdachtmakingen en een militaire opstand in Warwickshire die het land in de greep hielden. De anonieme brieven, complottheorieën en martelingen in King Lear waren voor Shakespeare’s publiek even herkenbaar als het terrorisme en de presidentiële kwaadwilligheid in House of Cards voor ons.
De tekst loopt hieronder door.
Roddels en projectie
William Shakespeare was ook zelf betrokken. Warwickshire is de regio van Stratford-upon-Avon. Bij de verdachten waren mensen uit zijn persoonlijke vrienden- en kennissenkring, en zijn familie kwam traditioneel uit de grijze zone tussen katholiek en protestant. Zijn dochter Suzanna verscheen dat jaar voor de rechter wegens het weigeren van de verplichte communie met Pasen. Had ze, net als Cordelia, het karakter van haar vader maar dan zonder diens diplomatieke gevoeligheid?
Dat het Buskruitverraad verijdeld werd nog voor het lont was aangestoken, maakte het op een bepaalde manier alleen maar erger. Dit was een strijd die niet met bommen en zwaarden, maar met woorden en beelden beslecht zou worden, met roddels en projectie – ook in deze versie van Het Zuidelijk Toneel vormgegeven in de figuur van Edmund, de geboren intrigant die in het spel van wisselende gezichten en gefluisterde geruchten zijn plezier vindt, en en passant zowat alle medespelers én het geloof in de waarheid zelf afmaakt. Er was niks gebeurd, nog niet, maar in de hoofden van de mensen was alles voorgoed veranderd. In zo’n klimaat krijgen mind fuckers als Edmund al snel vrij spel – zijn hedendaagse tegenhangers kennen we.
We vertrouwen anderen pas als we een open venster op hun ziel hebben.
Shakespeare en zijn publiek werden gedwongen zich af te vragen wat hun maatschappij nog overeind hield, wat er onder hen zoal rondliep aan ogenschijnlijk gewone mensen met plannen haar op te blazen. Over wat er nog echt was in de wereld rondom hen, en wat schone schijn.
Het persoonlijke wordt dan politiek. Onder de voorganger van James I, Elizabeth I, was het maatschappelijk compromis gebaseerd op een wat hypocriete maar werkbare tolerantie. Iedereen mocht vaag blijven over zijn echte geloof zolang de uiterlijke vormen maar gerespecteerd werden. Haar belofte ‘not to open windows into men’s souls’ kwam nu onder een onhoudbare druk te staan. Er kwam nieuwe wetgeving waardoor iedereen een Eed van Trouw moest zweren aan de Engelse kerk.
Engagement
Ook nu gaan weer stemmen op om een expliciet engagement aan ‘onze waarden’ te eisen. Migranten tekenen in Nederland sinds kort een Participatieverklaring, in België moet de Nieuwkomersverklaring de integratie verplicht maken. We vertrouwen anderen pas als we een open venster op hun ziel hebben.
Lear weet plichtsbesef en loyaliteit niet meer te onderscheiden van de kruiperigheid en behaagziekte om hem heen.
In het decennium dat begon in 1606 werd zo de kiem gelegd voor de Engelse burgeroorlog een generatie later, inclusief een verraden en terechtgestelde koning –James’ zoon Charles I – en een diep verdeeld koninkrijk. 1606 was het jaar waarin alles verzuurde. De tijd van kiezen-of-delen begon bij Lear.
Het generatieconflict
Er is ook een andere lezing mogelijk van King Lear, een die meer waardering opbrengt voor de opstandige jeugd. Er is niet alleen de nukkige maar nuchtere Cordelia, die zelfs tegenover haar graag geziene vader geen vlijerij uitgesproken krijgt: “For I want that glib and oily art to speak and purpose not / since what I well intend, I’ll do’t before I speak.” Het siert haar des te meer in vergelijking met de door ijdelheid bevangen Lear, die plichtsbesef en loyaliteit niet meer weet te onderscheiden van de kruiperigheid en behaagziekte om hem heen.
Wie de chaos in King Lear vergeet, leest er de botsende logica’s tussen generaties in.
De Amerikaanse Shakespearekenner Stephen Greenblatt beschouwt in Will in the World het stuk veel minder politiek. Zijn koning is gewoon een bange, oude man die vol twijfel tegen zijn pensioen opkijkt. Zo wordt het een kleinmenselijk verhaal van erven en sterven. Ook is het een verhaal van kopzorgen en schrik om zelf niet verzorgd te worden – een gevoel dat heel erg met Shakespeare’s laatste levensjaren overeenstemde.
Onverdeeld ongeluk
Shakespeare was 42 toen hij King Lear schreef, een leeftijd die de meeste mensen in die tijd niet eens haalden. Al voor het schrijven van King Lear hield hij zich actief met zijn oude dag bezig. Juist die oude dag kondigde zich aan als een lastige opdracht. Zijn dochters waren net getrouwd en minstens een van zijn schoonzonen was voor geen meter te vertrouwen.
Zijn vrouw, met wie hij altijd al een latrelatie had gehad, kwam in zijn uiteindelijke testament niet eens voor. Op wat stukken en brokken na zou zijn fortuin naar zijn oudste gaan, Suzanna, de lievelingsdochter. Onverdeeld, zoals hij van Lears ongeluk had geleerd.
De slotsom van King Lear is natuurlijk wel de radeloosheid, de uitzichtloosheid van een wereld waarin niks meer overeind blijft.
Erfenissen zijn kwalijke zaken, zeker als de oude man niet los kan laten. “Idle old man, that still would manage those authorities / that he hath given away” – is het een van Shakespeare’s onfortuinlijke dochters die het hem verwijt? Of eentje van Lear? Wie het bloed en de chaos in King Lear even vergeet, leest er ook iets heel natuurlijks in: de botsende logica’s tussen generaties.
Sluimerende confrontatie tussen jong en oud
Ook in Europa sluimert een confrontatie tussen jong en oud. In een land als Griekenland, waar een huizenhoge schuld, opgebouwd door de vorige generaties, afbetaald moet worden door de komende. Of in het Verenigd Koninkrijk, waar de ouderen het land de EU uit stemden tegen de zin van de jongere generatie in, die wel met de brokken blijft zitten. Na ons de zondvloed. In heel Europa groeit voor het eerst een generatie op die armer wordt dan hun ouders. Sinds kort heb je als jongere voor het eerst meer kans op armoede dan als oudere. En met een paar generaties is ook het milieu opgesoupeerd.
“I gave you all,” klaagt Lear, verontwaardigd om de ondankbaarheid van zijn kroost, waarop zijn dochter Regan terugbijt: “And in good time you gave it!” Die goede tijden zijn gedaan, en nu wordt de rekening doorgeschoven. Ze zijn meer kwaad dan eerbiedig, onze jongeren, en neem het hen eens kwalijk.
Het verraad
Terecht of niet, kwaad zijn is geen strategie. De slotsom van King Lear is natuurlijk wel de radeloosheid, de uitzichtloosheid van een wereld waarin niks meer overeind blijft.
‘Nothing can come of nothing’ luidt de slagzin van King Lear. Het woord ‘niets’ komt in het oorspronkelijke stuk meer dan dertig keer voor, ‘nee’ meer dan honderdtwintig, en ‘niet’ nog eens dubbel zoveel. King Lear is tégen, de negatie van alles. Negativiteit als verhaal op zich.
Ook dat is Europa. Het Europa, waar tegenstanders vaak vol manische energie zitten terwijl zogezegde voorstanders in het beste geval op de vlakte blijven, en in het slechtste geval vlotjes meegaan met de kritiek. Zowel links als rechts, zowel de sceptici als de utopisten; soms lijken ze het er allemaal over eens dat aan het echte Europa maar best niet te veel woorden vuil gemaakt worden. Of komt er met Macron en Merkel stilaan weer ruimte voor ‘iets’?
Het donkerst is het, vlak voor de dageraad
King Lear zal je het antwoord niet geven. Ook in Simon De Vos’ versie heeft het stuk niks opbeurends, laat staan iets moraliserends – daar is Lear te zwart voor, en De Vos blijft dicht bij de oorspronkelijke verhaallijnen. Als er al iets van een boodschap uit te halen valt, dan zou je er een hint van stoïcisme in kunnen lezen, een pleidooi voor politieke koppigheid. Met de mysterieuze laatste woorden van Edgar: The weight of this sad time we must obey / speak what we feel, not what we ought to say.
Want hoop is er altijd. Het gitzwarte beeld dat Orwell schetste van Lear’s einde werd door Shakespeare zelf wat bijgesteld – een héél klein beetje – in een latere versie van zijn stuk, waarin de stervende Lear Cordelia’s lippen denkt te zien bewegen: “Look there, look there!”
Het donkerst is het, vlak voor de dageraad.
Vincent Stuer (1975) is een Belgisch schrijver, speechschrijver en politicoloog. Hij werkte onder andere voor Jose Manuel Barroso, tot 2014 voorzitter van de Europese Commissie. Vorig jaar debuteerde hij in het theater met Onbezongen, een monoloog die hij schreef over de psychologie van politici. In het voorjaar van 2018 verschijnt zijn boek Curb your idealism – the EU as seen from within. Hij schrijft deze bijdrage op eigen titel.
De voorstelling King Lear van Het Zuidelijk Toneel en het Vlaamse gezelschap hetpaleis tourt nog tot eind februari door het land. Regisseur Simon De Vos legt de klassieker van Shakespeare naast de politieke situatie in de Europese Unie van nu.
