Spring naar de content
bron: HP/De Tijd & desbetreffende uitgeverijen

De 100 beste boeken die u nooit heeft gelezen (6)

Wat is het beste boek dat niemand heeft gelezen? Net als voorgaande jaren vraagt HP/De Tijd aan in totaal honderd literatoren welk boek zij willen toevoegen aan deze bescheiden canon van het vergeten boek.

Gepubliceerd op: Geplaatst in de volgende categorieën:
Geschreven door: Nick Muller

44. Willem Mertens’ levensspiegel (1914)
J. van Oudshoorn (1876 – 1951)

Jeroen Brouwers: Het is er moeilijk één boek te kiezen uit het onvoorwaardelijk bewonderde oeuvre van een schrijver. Ik bedoel J. van Oudshoorn, pseudoniem van Jan Koos Feylbrief, geboren en overleden in Den Haag (1876-1951). Zijn oeuvre, niet omvangrijk en al decennia niet herdrukt, is beklemmend somber en toch toegankelijk door toon en stijl en hier en daar zelfs sprankjes geestigheid.
Nu en dan herlees ik het, nu eens Willem Mertens’ levensspiegel, dan Tobias en de dood of Achter groene horren. Het infecteert me niet met het triestige bestaansbesef van Van Oudshoorns romanpersonages, al kan ik me dikwijls met hen vereenzelvigen. Lezing van deze en nog andere titels veroorzaakt integendeel vreugde zoals die zich voordoet bij het ervaren van alle grote kunst. Van Oudshoorn was een groot schrijver, verwaarloosd en zeer ten onrechte vergeten.
Ik kies voor Willem Mertens’ levensspiegel, de roman waarmee hij in 1914 debuteerde. Van een verhaal of een ontwikkeling is nauwelijks sprake. Willem Mertens werkt op een kantoor waar hij geld ontvreemdt uit de onder zijn beheer gestelde kas. Om dit aan te zuiveren gaat hij leningen aan, die hij verbrast in de kroeg. Zijn leven is in verveling doodgelopen, leeg en eenzaam. In de spiegel ziet hij zijn leven gepersonifieerd in een ongure schim van een mislukkeling en beseft hij zijn verwordenheid en schuldgevoelens daarover.
Een aan-uitrelatie met een meisje uit de kroeg houdt evenmin stand als wat dan ook in zijn ten slotte hopeloos verloederde aanwezigheid in de wereld. Al op de eerste bladzijde is duidelijk dat op de laatste Willem Mertens zich ‘doelbewust’ zal verdoen: hij werpt zich uit het raam.
Ik doe Van Oudshoorn onrecht aan door zijn aangrijpende roman zo bijna harteloos summier weer te geven. Dit eminente proza van inmiddels meer dan een eeuw geleden verdient nieuwe lezers en nieuw enthousiasme.

45. Onzichtbare boeken (2014)
Thomas Heerma van Voss (1990)

Alma Mathijsen: De schrijver van het boek is allerminst vergeten, maar dit boek zelf wellicht toch wel. Het is het dunste boek van zijn hand, waarin hij vertelt over het tomeloze doorzettingsvermogen van de uitgever van Babel & Voss. Het non-fictie boek is tragisch en liefdevol tegelijk. De uitgeverij lijkt op een zinkend schip, er is geen geld, noch auteurs, toch blijven ze vechten.
Onzichtbare boeken is een werk dat de tijd waarin steeds minder mensen lezen typeert. De ontoombare liefde voor het vak en de afnemende waardering daarvoor maakt het boek zo wrang. Doorgaan terwijl er nog meer een paar mensen luisteren, en dat dan doen vol enthousiasme. Na het lezen van dit boek bleef ik nog dagen melancholisch.

46. De knetterende schedels (1969)
Roger van de Velde (1925 – 1970)

Dimitri Verhulst: Sommige dingen moet je blijven herhalen, in alle wanhoop, tegen beter weten in, en daarom hoort u misschien niet voor het eerst uit mijn mond dat De knetterende schedels van Roger van de Velde een boek is dat ruim te goed is om vergeten te worden. Er zijn pogingen ondernomen om het werk opnieuw onder de aandacht te krijgen, want ja: er is nog een klein kransje van stille bewonderaars, maar moedige herdrukken van zijn boeken vlogen onbegrijpelijk linea recta naar de ramsj. Geen idee hoe het komt. Van de Velde schrijft zeer fris, puntig. ‘Knetterende schedels’ is opgebouwd uit kortverhalen, hetgeen handig is voor een moderne lezer met een belabberd uithoudingsvermogen. En bovendien grijpt hij, met humor, naar de keel. In zijn kortverhalen zowel als in zijn romans en essays.
Van de Velde was maagpatiënt en kreeg een medicijn voorgeschreven dat halverwege de jaren zestig plotsklaps een verboden product werd. Abusievelijk en onbewust verslaafd, zoals bleek toen hij het medicijn niet meer kreeg, begon voor Roger van de Velde een lijdensweg die voer langsheen afkickcentra, gevangenissen en gekkenhuizen. In De knetterende schedels zien we hem temidden van de gekken met wie hij opeens zijn dagen doorbrengt. De mindere goden, waartoe ook hij is gaan behoren, maar waarmee hij werkelijk niets gemeen heeft.
Met de jaren werd de schrijver ook woedender. Hij zag nationale hymnes gespeeld worden voor gedopeerde renners, Eddy Merckx die uit de Giro was gezet wegens het gebruik van verboden spul mocht op visite bij paus en koning, maar hijzelf vloog achter tralies, werd gezien als een gevaar voor de maatschappij. Gekerkerd, gebrandmerkt. De auteur mocht enkel onder politiebegeleiding signeren op de boekenbeurs van Antwerpen, groter kon de vernedering niet zijn.
Zelfmoord is geen garantie voor succes, en Van de Velde heeft zich ook niet van het leven beroofd om zijn naam nog even in de kolommen van een krant te weten verschijnen. Maar het lijkt er alleszins wel op dat zijn oeuvre samen met hem de kist in is gegaan. Zonde.

47. Scheuren in het canvas (2017)
Gerjon Gijsbers (1983)

Jonah Falke: Luctor de Lamlendige, het hoofdpersonage in Scheuren in het canvas, doet zijn naam eer aan. Zijn leven ontvouwt zich zonder dat hij daar enige grip op lijkt te hebben. Is het in die zin een realistische roman? Want, hoeveel valt er uiteindelijk te willen of te veranderen?
Bij Luctor resulteert dit doorgaans in doelloosheid, maar zonder dat het verveelt. En die schijnbare ‘kleurloosheid’ deed me denken aan De Avonden van Gerard Reve.
Het ontbreken van seksuele escapades in De Avonden is opvallend. Later zouden we weten waarom Reve niet over meisjes schreef. Gijsbers schrijft wel over meisjes, maar waar hij nog niet over schrijft, is nog niet duidelijk. Het zal te lezen zijn in de boeken die volgen. En dat lijkt me iets om naar uit te zien. Want, wat mensen je niet direct vertellen, zegt, denk ik, meer over hun fantasieën dan wat je van ze leest.

Boek48. De kleine Rudolf (1930)
Aart van der Leeuw (1876 – 1931)

Maxim Februari: De kleine Rudolf is een geschiedenis van zelfhaat en zelfoverwinning. Auteur Van der Leeuw gaat niet zachtzinnig met zijn hoofdpersoon om: die is uitzonderlijk klein van gestalte en je krijgt hem steeds op zijn alleronvoordeligst te zien. Ondanks zijn gevoelens van minderwaardigheid wordt Rudolf verliefd op de beeldschone Martha. ‘Ik, van gedaante een meikever, die voor een rozestruik de hoed afneem.’
Zij is welwillend en even krijgt hij visioenen van een vervuld leven met haar. ‘Zo’n volkomen vervulling, waarvan je soms in je jeugdtijd gedroomd hebt, toen je nog onbewust was van het pak honden, dat je in je binnenste herbergde, en dat later alle lieve gasten van je drempel zou blaffen.’
Dan neemt de zelfhaat – het pak honden – het van hem over. Overtuigd van zijn nietswaardigheid doet hij zich zo monsterlijk mogelijk aan Martha voor. ‘Ik! roep ik, krom de benen, buk me ineen, schrompel samen, kuch, struikel, hink naast haar mee, of ik mezelf in een komische rol speelde.’
Uit pure levensangst trouwt hij zelfs nog even met een vrouw die qua schoonheid meer bij hem past dan zijn geliefde. Totdat hij volwassen wordt. En natuurlijk eindigt hij gelukkig getrouwd met Martha, maar voordat het zover is heeft de schrijver hem voor straf alle hoeken van de kamer laten zien. Een indrukwekkend hardhandig boek.

49. Torrentius – Het feest en de storm (1998)
Theun de Vries (1907-2005)

Bert Natter: Constantijn Huygens noemde Torrentius (Johannes Symoonisz. van der Beeck, 1588-1644) de beste schilder van stillevens in de Republiek. Het complete oeuvre van Torrentius werd echter na een proces wegens ketterij door de beul vernietigd. Pas begin twintigste eeuw dook één enkel meesterwerk van de schilder op, dat tegenwoordig te zien is in het Rijksmuseum. Gelukkig schreef Theun de Vries (1907-2005) op negentigjarige (!) leeftijd Torrentius, het feest en de storm. Dat is een met zeldzame liefde en toewijding geschreven fictief portret waarin de goddeloze schilder wordt opgevoerd als een briljant kunstenaar, een ironisch causeur, een gevoelig vrijdenker. De Vries troont je, aan de hand van de ondergang van zijn kleurrijke hoofdpersoon, mee naar schildersateliers, kroegen, bordelen, boudoirs en ten slotte het cachot.
Deze korte, maar niet kleine roman overstijgt de literatuur van alledag dankzij grote gebaren in fijnzinnige taal en machtige beschrijvingen die eenvoudige Hollandse landschappen een magische kracht geven. De Vries heeft een ongekende grip op de geschiedenis en durft er tegelijkertijd mee aan de haal te gaan. Dat je toch bijna honderd mag worden en zo’n boek zal schrijven. Torrentius verscheen dit jaar twintig jaar geleden, tijd voor een heruitgave, zou ik zeggen, maar tot die tijd is het in ieder geval antiquarisch te vinden en als e-book verkrijgbaar.

50. Aan het eind van de dag (2016)
Nelleke Noordervliet (1945)

Jet Steinz: Het boek is nog geen anderhalf jaar oud, maar na verschijnen vrij snel vergeten. Het heeft geen shortlisten van literaire prijzen gehaald, zelfs niet op longlisten gestaan. Onbegrijpelijk. Want Aan het eind van de dag van Nelleke Noordervliet is een geweldig geschreven, slimme en interessante roman. Met in de hoofdrol Kat(harina Mercedes Donker) — een bijna bitchy ex-minister, schrijver en feministe — die weigert mee te werken aan de biografie die een jonge academica over haar wil schrijven.
Want: ‘Elke poging samenhang te zien in al die losse feiten is giswerk op zijn best, geen reconstructie maar verhaal, meestal op de rand van leugen.’ En: ‘Een biografie is het verwrongen zelfportret van de auteur, een parasiet die leeft van een meestal nogal dode gastheer, een aaseter verlekkerd wroetend in een karkas.’ Er gaat inderdaad nogal wat gewroet worden, maar wel door Kat zelf; en dat levert een spannend, tragisch en ontroerend verhaal op.

51. De boer die sterft (1918)
Karel van de Woestijne (1878 – 1929)

Atte Jongstra: Het is een verhaal, maar een lang en schitterend verhaal: De boer die sterft van Karel van de Woestijne. Boer Nand ligt moederziel in een staat van halfdroom te wachten op zijn laatste adem. Aan zijn bed ziet hij vijf vrouwengestalten verschijnen (de zintuigen) die elk naar hun specialisme zijn leven aan hem doen voorbijgaan. Ongelofelijk hoe – inderdaad – zintuiglijk dit wonderschone, Vlaamse proza. Het zal altijd bij mij blijven. Ik las het als jonge man, mijn dood was nog ver weg. Maar als die komt, dacht ik, dan liefst zo, op die manier.
Nu ik dit schrijf is mijn vader naar de dood op weg. Ik bezocht hem vorige week, hij lag op de bank, zon op de ramen. Hij dommelde, mompelde nu en dan een woord of wat. Wie zou hij naast zich zien? De reuk? Gehoor? Gaan als boer Nand: als hem en mij dat toch eens overkomen mocht… Dan heb je – zo schrijft Van de Woestijne dat – ‘je wèl gevonden’.

Het tweede deel verschijnt aanstaande dinsdag.

Lees hier de editie uit 2017:

Lees hier de editie uit 2016: