Billy Wilder: hoe outsiders uiteindelijk toch hun gelijk krijgen
Aan de vooravond van een groot retrospectief van Hollywoodlegende Billy Wilder in EYE kijkt filmredacteur Nico van den Berg naar de relevantie van de gevierde regisseur voor de hedendaagse cinema. Hij komt tot de conclusie dat hij zijn tijd ver vooruit was.
Hollywood heeft altijd een haat-liefdeverhouding met outsiders gehad. Ze worden omarmd als ze door iets afwijkends te doen alle aandacht krijgen (denk aan Barry Jenkins met Moonlight) maar worden even snel weer weggetrapt als ze te veel uit de pas gaan lopen (denk aan Kevin Spacey). Ook Billy Wilder heeft in zijn filmleven alle outsiderstadia doorlopen. Hij werd als Samuel Wilder geboren in 1906 in het stadje Sucha, toen Oostenrijks, tegenwoordig Pools. Maar zijn moeder noemde hem in het dagelijks leven Billy, naar Buffalo Bill die ze ooit in New York had gezien.
Misschien dat toen al de kiem is gelegd voor zijn vervreemdende gevoel, wat altijd een rode draad in zijn films is geweest. Hij woonde en werkte daarna in Wenen, Berlijn en Parijs, om vervolgens in 1933 op de boot te stappen richting Los Angeles waar hij in het filmmekka Hollywood klassiekers als Sunset Boulevard en Some Like It Hot kon maken. Daar belandde hij na alle vergaarde roem niet in een luxe vrijstaande villa met zwembad, maar in een appartement van een flatgebouw. Net als een ander filmicoon als Stan Laurel trouwens.
De tekst loopt hieronder door.
Kortom: Billy Wilder was Hollywoodheld en anti-glamourguy in één karakter. Een non-conformistische houding die tegenwoordig in de filmindustrie op meer begrip kan rekenen dan in zijn tijd.
Billy Wilder begon zijn filmcarrière in Europa als scriptschrijver. Naar eigen zeggen is hij alleen maar gaan regisseren omdat hij niet wilde dat andere regisseurs zijn scenario’s zouden verkrachten. Of dit nu waar is of niet – hij had per slot van rekening een levendige fantasie – het maakt wel duidelijk dat Wilder altijd de controle over zijn eigen werk wilde houden. Niet voor niets regisseerde hij graag zijn eigen scenario’s. Daarnaast werkte hij altijd samen met een vaste schrijver en was hij erg gesteld op Jack Lemon, die in The Apartment (1960) zijn hoogtepunt als acteur had. De scenario’s waren, zeker voor Amerikaanse begrippen, bijzonder scherp geschreven.
De tekst loopt hieronder door.
Amerikanen vonden het wel erg Europees, maar Europeanen zagen Wilders films als puur Amerikaanse werken. Je zou Billy Wilder om deze reden dan ook als een unieke hokjesdoorbreker kunnen zien, een culturele bruggenbouwer tussen de populaire en de elitaire kunst. Hij kon een film beginnen met het einde (Sunset Boulevard) en Marlene Dietrich een losbandige vrouw laten spelen die met nazi-kopstukken naar bed ging (A Foreign Affair). Tegelijk waren het altijd toegankelijke films. Wilder had een hekel aan mooifilmerij en onnatuurlijke dialogen. Daarom was hij in Hollywood zo goed op zijn plek, maar dan wel als buitenbeentje.
Met mensen die hem tegenwerkten, had hij geen geduld. Zo zette hij zijn hakken in het zand toen Paramount, de studio waar hij zich in Hollywood mee had verbonden, in 1945 dreigde zijn film The Lost Weekend vanwege het thema van een alcoholist niet uit te brengen. Wilder dramde net zo lang tot Paramount de film alsnog een bioscooprelease gunde. Prompt won de film een trits Oscars, onder meer voor Beste Film en Beste Regie. Nog geen tien jaar later, in 1954, dreigde Paramount opnieuw een film van Billy Wilder te saboteren.
Voor de Europese release was de filmstudio van plan uit Stalag 17 elke nazi-referentie uit de film te halen. Voor Wilder was de maat vol en hij vertrok, daarmee lak hebbend aan de eventuele gevolgen voor zijn carrière. Voortaan produceerde hij zijn eigen films. Ook hier was hij een trendsetter. Filmstudio’s van nu weten heel goed: als een filmmaker van naam te veel wordt beperkt, dan neemt Netflix of Amazon met liefde het project over. Soms moet je weten wanneer je geen compromissen moet sluiten, zo moet Wilder tegen de stroom in al in de jaren veertig en vijftig hebben gedacht.
De tekst loopt hieronder door.
Zijn lef is ook actueler dan ooit met de huidige Amerikaanse omgang met immigranten. Wilder was zich zeer bewust van zijn Europese roots. Het stak hem dat hij zijn familie niet had kunnen overtuigen om met hem mee te gaan naar de Verenigde Staten, vlak voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. In 1987 haalde Wilder bij het ontvangen van een ere-Oscar voor zijn hele oeuvre in zijn speech sterk het migrantenthema aan. Hoe hij met knikkende knieën naar de Amerikaanse vreemdelingendienst moest om daar voor een ambtenaar met slechts een geboortebewijs en wat vage referenties zich door de toelatingsprocedure heen te bluffen.
We mogen deze Amerikaan dankbaar zijn, anders zou Billy Wilder regelrecht in Dachau zijn geëindigd, zoals hij het in zijn speech zelf omschreef. In 1945 maakte hij opnames van Duitsers die gedurende de oorlog naast de kampen hadden gewoond. Het ging hem om de confrontatie met het onmenselijke. Billy Wilder kon een cynicus zijn, maar zijn empathie en voorliefde voor anti-helden en underdogs spat van zijn films af.
Bij een hedendaags thema als gendergelijkheid kijken we nu niet op, maar we kunnen moeilijk bevatten hoe baanbrekend een film als Some Like It Hot moet zijn geweest, met twee mannen in drag, een homoseksuele flirt (‘nobody’s perfect’) en een open houding naar seks en drank die desondanks – of juist hierom – de film tot een artistiek en commercieel megasucces heeft opgestuwd.
Billy Wilder liep altijd op zijn tijd vooruit. Maar soms ging dat zelfs voor zijn trouwe publiek te ver. Zo nam Ace in the Hole (1951) de sensatiebeluste journalistiek op de hak en reduceerde de gemiddelde Amerikaanse nieuwsconsument tot een nihilistisch wezen. Daar kon Wilders publiek niets mee.
Sweet & Sour: de films van Billy Wilder is vanaf donderdag 5 juli tot en met woensdag 5 september te zien in filmmuseum EYE, Amsterdam.
