Oeki en Cruijff: twee voetbalfenomenen onder de loep
In de serie Brainwash Talks, uitgezonden door omroep Human en vergelijkbaar met de bekende TED Talks, werpen wetenschappers, filosofen en schrijvers nieuw licht op maatschappelijke vraagstukken of aloude fenomenen. Bijzondere aandacht gaat uit naar voetbalfenomenen: René Appel werpt een blik in het citatenboek van Johan Cruijff en Bert Wagendorp buigt zich over de eigenzinnigheid van Oeki Hoekema.
Nieuwsgierigheid, barmhartigheid en bureaucratie zijn een aantal van de onderwerpen waar negen filosofen, wetenschappers en schrijvers nieuw licht op werpen deze zomer. Bijzondere aandacht gaat in deze vijfde editie van Brainwash Talks uit naar voetbal.
“We vroegen ons af of er voetballers of voetbalfenomenen zijn waar we ook in het dagelijks leven iets van kunnen leren,” zegt Brainwash-eindredacteur Tjebbe Venema. “Volgens Johan Cruijff zouden maatschappelijke ontwikkelingen pas eerst zichtbaar zijn op het voetbalveld. Dat is een interessant gegeven om eens nader te onderzoeken. Kunnen wij, als gewone stervelingen, iets leren van Cruijff?”
Kuipvrees
Schrijver Abdelkader Benali sprak al over de bevlogenheid van Marokkaanse voetballers en filosoof en Feyenoorder Lammert Kamphuis over Kuipvrees: talentvolle spelers die worden opgekocht door Feyenoord en die, op het moment dat zij in De Kuip spelen, een spontane black-out krijgen. Kamphuis linkt dit fenomeen aan faalangst, iets waar men natuurlijk ook buiten De Kuip mee te maken kan krijgen. Kamphuis gaat in zijn Brainwash Talk te rade bij de Cynici, een groep oude Griekse filosofen, en laat zien hoe iemand zichzelf kan trainen in onafhankelijkheid.
Taalwetenschapper René Appel nam voor de serie het onnavolgbare taalgebruik van het orakel Cruijff onder de loep. Is hij het taalwonder waar wij hem voor aanzien, of zijn de Cruijffiaanse ‘levenswijsheden’ voornamelijk geratel? Appel zocht naar een meer algemene interpretatie van de uitspraken van Cruijff, om na te gaan of deze ook opgaan buiten het voetbalveld.
Appel, bekend van zijn wekelijkse rubriek ‘TNA (taalnatuuranalyse) van een BN’er’ in het radioprogramma De Taalstaat, vertelt aan HP/De Tijd: “Voor De Taalstaat sprak ik tweemaal over Cruijff, maar toen draaide het meer om het talige, de vorm van zijn uitspraken. Toen ging het er dus niet zozeer om wat iemand zegt, maar eerder hoe iemand het zegt. Bij Cruijff is het, mede door zijn uitspraak en soms raadselachtige en paradoxale formuleringen, interessant om naar zowel de vorm als de inhoud te kijken.”
Chaotische uitspraken
Voor de meeste toehoorders zullen de uitspraken uit het Cruijffiaans citatenboek overkomen als onnavolgbaar geratel. Dat is geen wonder, stelt Appel. “Cruijff is iemand die snel praat, maar – en dat zegt hij zelf ook – nog sneller denkt. Dat betekent dat hij nog weleens met zijn taalgebruik in de knoop raakt. Hij is al met de volgende gedachte bezig wanneer hij zijn eerste gedachte nog aan het formuleren is. Dat zorgt ervoor dat zijn uitspraken enigszins vreemd of chaotisch lijken.”
De uitspraken van Cruijff zijn volgens Appel ontzettend ruim te interpreteren. Dat begint al bij de zinsconstructie: “Cruijff gebruikt ontzettend vaak als/dan-constructies, zogenaamde conditionele zinnen: ‘Als je niet ken winnen, moet je zorgen dat je niet verliest’. En, volgens mij zijn beroemdste uitspraak, ‘Elk nadeel heb z’n voordeel’, kun je gemakkelijk omkeren. Elk voordeel heb eigenlijk ook z’n nadeel.”
Verder kunnen de uitspraken van Cruijff op veel meer slaan dan alleen voetbal. Een mooi voorbeeld is volgens Appel de Volkskrant-rubriek ‘Je gaat het pas zien als je het doorhebt’ van journalist en kunsthistoricus Wieteke van Zeil. “Dat is een uitspraak van Cruijff over voetbal, maar de rubriek van Van Zeil gaat over details in kunstwerken. Dat laat zien dat die uitspraken breder toepasbaar zijn.”
Dat voetbalcitaten en filosofische verhandelingen soms moeilijk uit elkaar te houden zijn, bewees Brainwash door middel van de online-quiz Voetballer of Filosoof? Voorbeeld: “Ik kan niemand iets leren, ik kan ze alleen helpen denken.” Werden deze onsterfelijke woorden uitgesproken door Socrates, of toch door Louis van Gaal?
Principieel voetballen
Journalist en schrijver Bert Wagendorp buigt zich in de komende aflevering over de eigenzinnige Friese voetballer Oeki Hoekema. Hoekema begon en eindigde zijn voetbalcarrière bij SC Cambuur en zou tussendoor spelen voor onder andere PSV, FC Den Haag en FC Wageningen. Hoekema was een zeer principieel voetballer en speelde niet tegen teams uit dictatoriale landen. Zo weigerde hij in 1978 deel te nemen aan het WK in Argentinië, waar toen dictator Jorge Videla aan de macht was.
“Hoekema is toen een handtekeningenactie begonnen om steunbetuiging te vinden voor zijn standpunt om niet naar het WK te gaan,” vertelt eindredacteur Venema. “Hij heeft één handtekening opgehaald: die van hemzelf. Er zit een geweldige boodschap in dit verhaal, namelijk trouw blijven aan jezelf, aan je eigen opvattingen en opkomen voor je principes.” Jezelf trainen in onafhankelijkheid is ook hier een terugkerend thema.
Wagendorp is de laatste in de serie voetbaltalks en wordt uitgezonden op de dag van de finale. Na het WK gaat Brainwash verder met onder meer met Albert Jan Kruiter, Nhung Dam en Jan Terlouw. Zij gaan het hebben over bureaucratie, de natuurdagboeken van de schrijver Nescio en de nieuwsgierigheid van Nobelprijswinnaar Hannes Alfvén.
De serie talks zijn voortgekomen uit het gelijknamige Brainwash Festival. Inmiddels zijn de presentaties op dit festival uitgegroeid tot een televisie, radio en online-platform met vier radiomakers, een festivalteam en een vierkoppige redactie.
Het doel van de serie is volgens Venema om de blik van kijkers over deze onderwerpen te doen kantelen. “We zoeken niet zozeer naar oplossingen voor problemen en willen mensen niet onze ideeën voorschrijven. Het gaat er vooral om dat kijkers een ander perspectief aangereikt krijgen.”
Brainwash Talks zijn tot 2 september op zondagmiddagen rond 13.30 uur te zien op NPO 2.
