Met sukkels verover je de wereld niet
Op het International Documentary Film Festival Amsterdam (IDFA) zag ik twee films die een revolte tot onderwerp hebben: Dharma van de regisseur Errol Morris over de gedachtewereld van Steve Bannon en Anniversary of the Revolution van Dziga Vertov over de Russische Revolutie van 1917.
De eerste documentaire gaat over een revolte, die misschien nog tot een revolutie zal uitgroeien. De tweede documentaire gaat over een revolte die inderdaad tot een revolutie is uitgegroeid, met alle gevolgen van dien. Toen ik beide films had gezien, moest ik denken aan een gewetensvraag die mij ooit door mijn vader was gesteld: waar zou je liever wonen? In een rechtse of in linkse dictatuur? In het Spanje van Franco, of in de Sovjet-Unie van Leonid Brezjnev?
Eerst over Dharma.
Een begrip uit India, dat schijnt te verwijzen naar “het waarden- en normensysteem voor persoonlijk gedrag”. Bannon gebruikt het een keer zonder dat nou erg duidelijk wordt wat hij ermee bedoelt. Regisseur en interviewer Errol Morris laat het gaan. Je krijgt voortdurend de indruk dat hij Bannon eigenlijk niet zo’n interessante figuur vindt. Eerder maakte Morris soortgelijke films over Robert McNamara (The Fog of War) en Donald Rumsfeld (The Unknown Known), stuk voor stuk kleine meesterwerken. Maar bij Steve Bannon werkt het niet.
De verklaring voor deze mislukking ligt voor de hand. McNamara en Rumsfeld waren ministers die oorlog voerden. Zij zaten zelf aan de knoppen. Dat geldt niet voor Bannon. Eigenlijk is hij een Nobody. Korte tijd heeft hij Donald Trump mogen souffleren, maar een echte Raspoetin is hij nooit geworden. Door het Witte Huis werd hij snel op een zijspoor gezet. Bannon mag dromen van een Rechtse Revolutie onder leiding van Trump, maar of het ooit zo ver komt is maar de vraag. Dat Bannon nu zijn geluk zoekt in Europa lijkt me geen goed teken. Dat zelfs de PVV niets met hem te maken wil hebben, spreekt evenmin in zijn voordeel.
Om van zijn film toch nog wat te brouwen, heeft Morris het gezocht in allerlei visuele effecten, zoals een grote brand aan het einde waarmee Bannons apocalyptische gedachtewereld moeten worden geïllustreerd. Op mij maakte het allemaal een kinderachtige indruk, en ik acht het niet helemaal uitgesloten dat Morris met opzet een onbenullige film heeft gemaakt met de bewuste bedoeling om zijn onderwerp te kleineren. In Carré, waar de film door IDFA werd gepresenteerd, vertelde Morris dat Bannon naar hem was toegekomen, en niet andersom. Bannon wilde erg graag. Zo graag dat hij zelfs bereid was om zichzelf als een sukkel te laten portretteren.
Maar met sukkels verover je de wereld niet.
Anniversary of the Revolutie van Dziga Vertov is van een heel andere orde. Dat is een lange film uit 1918 over de revolte, die een jaar eerder Rusland had overmeesterd. De oorspronkelijk versie duurde twee uur, maar decennialang dacht men dat slechts twaalf minuten bewaard waren gebleven. De Russische onderzoeker Nikolai Izvolov vond na intensief speuren in het Russisch Staatsarchief voor Film en Fotografie uiteindelijk de film in zijn geheel terug. Hij verzorgde ook de restauratie.
Izolov liep rond in Amsterdam, maar erg spraakzaam was hij niet. Kennelijk is het in Rusland nog steeds geen gevaarloze zaak om vrijmoedig over de gebeurtenissen van 1917 te spreken. Waarom het grootste deel is weggeraakt, wordt duidelijk zodra je de gehele film ziet. De heldenrol is niet weggelegd voor Lenin of voor Stalin, maar voor Trotski. Wij zien Trotski als aanvoerder van het Rode Leger in zijn pantsertrein door Rusland kruisen en wij zien hem op zijn legerschip over de Wolga varen. Overal waar Trotski komt, wordt strijd geleverd. Hij is het ook die in de film het volk toespreekt en zijn soldaten aanvuurt.
Lenin zien wij eigenlijk maar even, niet in een zwart-leren vechtjas zoals Trotski, maar staand voor het Kremlin in een kapitalistische outfit van pak, vest en das. Daarbij moet een kanttekening worden geplaatst. Het feit dat je Trotski in de film veel meer tegenkomt dan Lenin heeft er vermoedelijk mee te maken dat Lenin vaker binnen zat te vergaderen en Trotski vaker buiten was om te knokken. Buiten was het, in verband met het licht, makkelijker om te filmen.
Stalin komt in de film helemaal niet voor. Zijn rol in de Revolutie was eigenlijk beperkt. Logisch dat hij, eenmaal aan de macht, de film heeft laten wegkwijnen en Trotski heeft laten vermoorden. Over de strijd tussen Stalin en Trotski heeft Joop Zwart (1912-1991) – communist, leerling aan de Sovjet-kaderschool in Moskou en later een verguisde renegaat – mij eens het volgende verhaal verteld:
“De hele methodiek van Stalin om Trotski kapot te maken, was gebaseerd op het feit dat Trotski een verwaande kwast was. Een hoogmoedig secreet, een onuitstaanbare hypocriet in de persoonlijke omgang. Stalin wist dat hij in de discussies in het Politbureau de mindere was van Trotski, die uitstekend kon formuleren en daarbij bijzonder geestig was. Stalin beschouwde Trotski als een journalistieke parasiet, die zelf nooit op de barricaden had gevochten, maar die een grote sympathie genoot bij het Rode Leger. Stalin begreep dat hij juist op dit punt het gezag van Trotski moest breken. Nu kent de Russische taal een ongekend scala aan schunnige opmerkingen op het gebied van het geslachtsverkeer. De meest walgelijke opeenstapeling van scheldwoorden weet men daar te componeren. Als er een soiree was, zorgde Stalin ervoor dat één van zijn agenten te midden van de stafofficieren, en duidelijk hoorbaar voor Trotski, schuine bakken begon te vertellen. Het gevolg daarvan was dat Trotski zich vol verontwaardiging afkeerde, met een gezicht waarop de verachting te lezen was. En dat was precies wat Stalin wilde bereiken: die officieren vonden Trotski een klootzak: dat was geen vent. De lieden die trachten te ontdekken waar de opvattingen van Trotski en Stalin met elkaar botsten, zitten op het verkeerde veerpont, want politiek hadden zij geen verschil van mening. Als persoon lagen ze elkaar niet. Stalin was evenzeer een voorstander van de permanente revolutie als Trotski een voorstander was van de opbouw van het Russische socialisme. Daarom moet je weten wat iemands motieven zijn in de politiek. Als je ze kent, verklaren ze dikwijls alles, maar vaak ken je ze niet, want de geschiedenis wordt vrijwel nooit door getuigen geschreven”.
Uiteindelijk was ook Trotski een sukkel, die zich in Mexico liet vermoorden.
Wie in de gelegenheid is om Anniversary of the Revolution te gaan zien, doet er verstandig aan eerst Rusland hoe het was van Karel van het Reve tot zich te nemen. Dit boek (1974, Contact) is “een merkwaardige verzameling foto’s”, door Karel op zijn geheel eigen wijze becommentarieerd. De foto’s worden vooral adembenemend door de context waarin zij de historische werkelijkheid weergeven.
Datzelfde geldt voor de film van Vertov. Hoe bijzonder de opnamen ook zijn, het is goed je te realiseren dat Anniversary of the Revolution niets anders is dan een propagandafilm. Het is in feite de eerste propagandafilm uit de geschiedenis. Alles wordt bezien en van commentaar voorzien vanuit het oog van de bolsjewieken, wat betekent dat zo’n beetje elk commentaar tenminste één leugen bevat. Meestal zijn dat er meer. Wat Lenin en de zijnen in werking hebben gezet, was geen Revolutie, zelfs geen revolte, maar een coup. Een ordinaire staatsgreep uitgevoerd door een kleine groep. Daarom was er ook zoveel geweld nodig om de coup te bestendigen.
Hoe het in de Tsarentijd aan toeging, durf ik niet te zeggen, maar Anniversary of the Revolution heeft een standaard neergezet en die standaard luidt: Russische overheidsdienaren liegen altijd. Ze deden dat onder Lenin, Stalin, Chroestsjov en Brezjnev. En ze doen het onder Poetin nog steeds. Ze kunnen niet anders. Hun monden zijn helemaal met het liegen vergroeid geraakt. Of het nu gaat om het neerslaan van de oppositie, het vastzetten of vermoorden van politieke tegenstanders, om de bezetting van de Krim, het ingrijpen in Syrië, het neerschieten van burgervliegtuigen of het aan de ketting leggen van Oekraïense schepen, Russische overheidsdienaren en ambtenaren beginnen met liegen. Het is niet hun tweede, maar hun eerste natuur.
Ze liegen. Altijd.
Als je eenmaal dat weet, valt er heel wat te genieten bij het zien van Anniversary of the Revolution.
Een Revolutie, die niet eens een revolutie was, maar wel 70 jaar duurde. Oneindig lang naar menselijke termen gemeten. Daarom zou ik nog liever in het Spanje van Franco hebben gewoond dan in de Sovjet-Unie van Brezjnev. Franco was na 36 jaar al opgerot.
