In Donbass vertonen politici en militairen ronduit kinderlijk gedrag
Vreemd eigenlijk dat er nog geen enkele Nederlandse filmmaker zich heeft gewaagd aan een speelfilm over het in 2014 met een Russische Buk-raket neergeschoten MH17 vliegtuig en de bizarre nasleep vol propaganda en politieke afleidingsmanoeuvres uit het Kremlin. We wanen ons hier ver en veilig van de lange arm van Moskou, maar toch blijkt het een te gevoelig onderwerp te zijn. Alleen Michiel van Erp maakte een jaar na de ramp een bescheiden documentaire over het rouwproces bij de nabestaanden in Nederland. De Oekraïense filmmaker Sergei Loznitsa heeft nu met Donbass de handschoen opgepakt.
Donbass is echter geen film over de MH17. We zien geen neergeschoten vliegtuig of een veld bezaaid met brokstukken en spullen van de slachtoffers. Nee, Donbass gaat over de Russische agressie in en rond het bezette Donetsk-bekken (‘Donbass’ in het Russisch). Niet alleen met wapens, maar vooral ook met de stevige munitie van intimidatie en propaganda. En raakt daarmee de kern van de hele MH17 nasleep, waarin Nederland en Rusland onverzoenlijk tegenover elkaar staan. Niet toevallig is Donbass ook de regio waar de Malaysia Airlines vlucht neer werd gehaald. Regisseur Sergei Loznitsa begint de film met een soortgelijk incident: een flinke raketaanslag op een bus midden in een woonwijk. Het verschil? Dit is nagespeeld. Een film in een film. We zien de amateur-acteurs eerst in de schminkruimte, om daarna als ware propagandisten voor de Russische nieuwscamera’s hun nepverhaal te doen over wie er wel niet achter de aanslag zit. Een scherper en donkerder commentaar op de huidige staat van het Poetin-regime is nauwelijks denkbaar.
En deze beginscène is nog maar de opmaat voor een twee uur durende Kafkaëske nachtmerrie. Een nachtmerrie die vaak zo absurd is, dat hij aan het beste werk van Monty Python of de Zweedse filmmaker Roy Andersson doet denken. Maar dan zonder de bevrijdende lach. Daar is de boodschap te grimmig voor.
Als ik Sergei Loznitsa tijdens het afgelopen International Film Festival Rotterdam over de film spreek, is hij echter zeer goedlachs. Het lijkt de enige manier om de zware strijd die hij moet leveren om zijn films gemaakt en vertoond te krijgen, een plaats te kunnen geven. Zo kan hij in Rusland een vertoning van zijn werk wel vergeten.
Donbass bestaat uit een groot aantal los aan elkaar hangende verhalen, die allemaal te maken hebben met de Russische aanwezigheid in Donetsk. Naast de in scène gezette raketaanslag op de bus zien we ook een verdachte Oekraïense strijder die aan een schandpaal wordt gebonden, waarna een woedende menigte de man verbaal en fysiek flink toetakelt. Er is een raadsvergadering die onderbroken wordt door een groep vrouwen die een emmer stront leeggieten over een hoge pief vanwege corruptie en nepotistisch gedrag. En er is een bruiloft waar de trouwspeech vooral bestaat uit opruiende militaire teksten.
“Bijna alle verhalen zijn geïnspireerd op waargebeurde amateurvideo’s die gewone mensen op YouTube hebben gezet,” zo begint Loznitsa het gesprek. “Ik heb de verhalen alleen gerangschikt om er een goedlopend drama van te maken. Ook wilde ik zo een statement maken. Iedereen die ermee instemt om mee te doen met het kwaad, moet ook accepteren dat hij of zij daarmee deel uitmaakt van het kwaad zelf. Dat geldt bijvoorbeeld voor mensen die zich laten inhuren om als acteur een tv-reportage over nepnieuws geloofwaardig eruit te laten zien.”
Loznitsa maakte al eerder documentaires over het conflict tussen Rusland en Oekraïne. Maar in dit geval werkt de vorm van een speelfilm juist erg goed, omdat de film ook gaat over beeldvorming, over de rol van filmmakers en de media, en over het raakvlak tussen het vertellen van verhalen in speelfilms en het maken van propaganda via films en online video’s.
Sergei Loznitsa is gefascineerd door het machtsspel in zijn land. “In mijn film vertonen de politici en militairen ronduit kinderlijk gedrag. Maar je ziet dit gedrag in veel landen die vroeger tot de Sovjet-Unie hoorden. Ik heb hier een uitgebreide studie van gemaakt. Je kunt hier alleen maar sprakeloos van worden. Zeker als je beseft dat dit een wereldwijd fenomeen is. Kijk bijvoorbeeld hoe de ramp van de MH17 in de Verenigde Naties is besproken. Het was een echte tragedie, maar het werd een politiek steekspel. Het zijn dit soort dingen die ik aan de kaak wil stellen.”
Juist deze insteek maakt Donbass tot zo’n belangrijke film. In deze tijd waarin we ons keer op keer verlekkeren aan de leugens van ‘verlichte despoten’ als Vladimir Poetin, is het goed om naar iets te kijken dat de gevaren laat zien van een samenleving die ruimte geeft aan roofdieren: zowel sterke leiders als opgehitste volksmassa’s.
“Het is gevaarlijk om dit niet serieus te nemen”, vervolgt Loznitsa. Hij zegt het lachend, maar zijn serieuze ondertoon is onmiskenbaar: “Ik wil mensen waarschuwen dat het overal kan gebeuren, vooral in landen waar absurditeiten tot het leven van alledag zijn gaan horen.”
Waar veel anti-Trump of -Orbánfilms het denken van de kijker flink willen sturen, doet Donbass dat juist niet. Door de spiegel die de film je voorhoudt, word je als kijker juist uitgedaagd om zelf na te denken. En als er iets is dat het beste tegen propaganda werkt, dat is het dat wel, zo laat Loznitsa overtuigend zien.
Donbass draait vanaf vandaag in de Nederlandse filmtheaters.
