Spring naar de content
bron: ANP

Wat moet de democratie zonder Facebook, Twitter en WhatsApp?

De Soedanese regering legde drie weken lang het gehele internet plat, tijdens hevige protesten tegen de staat – ter demobilisatie. En tijdens massale protesten in Hong Kong in juni blokkeerde de Chinese overheid berichtenapp Telegram. Wat moet het volk nog zonder Facebook, Twitter en WhatsApp? We bellen met Jacquelien van Stekelenburg, hoogleraar Sociale verandering en conflict aan de VU.

Gepubliceerd op: Geplaatst in de volgende categorieën:
Geschreven door: Sebastian Proos

In 2010 hielp Twitter – een medium waar de staat geen controle over had – de volksopstand in Tunesië op gang. Daarop volgde de Arabische Lente. We zijn negen jaar verder en geen revolutie lijkt nog van de grond te komen zonder die sociale media. Zijn ze onmisbaar geworden?
“Onmisbaar is wel erg absoluut, maar het is een ontzettend belangrijk middel geworden om mensen te mobiliseren en organiseren. Overal in de wereld worden sociale media nu gebruikt, niet alleen om te organiseren, maar ook om consensus te krijgen over kwesties, en dat is een radicale verandering van hoe het vroeger werkte.
“Voor de opkomst van sociale media waren organisaties zoals vakbonden of politieke partijen bepalend bij protesten en opstanden. Tegenwoordig werkt het totaal anders. Er is geen vaste leiding van protesten, waardoor het ook moeilijker is geworden om consensus te vinden en eisen te formuleren. Men gaat ook vaak met individuele overtuigingen naar een protest tegenwoordig, je zag dat heel duidelijk bij de Occupy-protesten in 2011 en nu ook bij de gele hesjes. Men is boos over een veelvoud aan kwesties, iedereen stelt z’n eigen eisen en het is voor zowel de pers als de politiek steeds moeilijker om te duiden en te begrijpen wat de doelen en eisen van een protestbeweging zijn.
“Protesten zijn ook vaak veel kleiner tegenwoordig, maar het is natuurlijk afhankelijk van hoe sterk iets al leeft. De protesten in Hong Kong hebben ongeveer twee miljoen mensen op de straten heeft gekregen, mede omdat de protesten consistent worden georganiseerd waardoor het als een campagne gaat werken. Het werkt paradoxaal met het organiseren van protesten, aan de ene kant kunnen ze erg spontaan maar ook erg vluchtig zijn, maar als er consistent wordt georganiseerd rondom een kwestie, dan krijg je een massale golf van verschillende protesten en exposure in traditionele media, wat ook weer een aanzuigende werking heeft op anderen.”

Dus we zijn het nu al verleerd, ons analoog organiseren?
“Mijn team heeft onderzoek gedaan naar Egyptenaren die meededen met de protesten op het Tahrir-plein in 2011, wat na afloop in de media de Facebook-revolutie werd genoemd. Toen wij hun vroegen hoe ze betrokken raakten bij de protesten verklaarden verreweg de meeste mensen gemobiliseerd te zijn via mensen die zij persoonlijk kenden, vrienden, familie, collega’s, medestudenten enzovoort. Slechts een-vijfde verklaarde dat ze betrokken zijn geraakt via sociale media! We hebben precies hetzelfde gezien bij de klimaatspijbelaars.  Verreweg de meeste mensen zijn gemobiliseerd door vrienden en klasgenoten. Maar de initiële aanzet is wel altijd via sociale media begonnen. Tegenwoordig organiseren zelfs traditionele maatschappelijke organisaties zoals de vakbond ook via Facebook en Twitter.  Of er dus nog protesten georganiseerd kunnen worden zonder sociale media? Ja, hypothetisch kan het, maar ik zie het vrijwel nooit meer gebeuren.”

Abboneer op een lidmaadschap

Flinke korting op een digitaal jaarabonnement

Sluit nu voordelig een abonnement af en maak kennis met de journalistieke kracht van HP/De Tijd. (Op elk moment opzegbaar.)

Word abonnee

Kortom: China, waar de staat het internet beknot, is immuun voor dergelijke revoluties?
“China gebruikt natuurlijk andere apps en platforms dan wij, zij hebben bijvoorbeeld Weibo waar wij Google gebruiken en ze hebben WeChat wat fungeert als een soort Whatsapp en PayPal in één. Ik werk samen met een Chinese postdoc-onderzoeker die mij uitgebreid heeft uitgelegd hoe je de blokkades kan omzeilen, zo moeilijk is het eigenlijk niet. We zagen ook in landen met repressieve overheden zoals in Egypte en Iran dat zodra het internet wordt afgesloten men bijvoorbeeld de telefoonlijnen gaat gebruiken om te organiseren. Het is natuurlijk niet zo dat als we het internet niet meer kunnen gebruiken alle mogelijkheid tot contact weg is.”

En moeten we vrezen voor Facebook, Twitter en Google? Wat als zij hun eigen agenda gaan najagen?
“Ik heb er geen harde bewijzen van gezien, maar inderdaad, in principe is dat mogelijk.  Er zijn naast protesten natuurlijk allerlei andere sociale en maatschappelijke fenomenen die interessant zouden zijn om invloed over te krijgen als platform. Ze hebben in ieder geval de techniek en de capaciteiten ervoor.  Maar ik kan natuurlijk niets zeggen over iets waar ik geen bewijs van heb.”

Zijn er gelijkenissen tussen de opstanden in de Arabische wereld destijds, en nu in Soedan en Hong Kong?
“De titel van mijn oratie was Het voorspellen van protesten is zo eenvoudig nog niet. Zoals de titel al laat blijken is een antwoord op deze vraag formuleren is ontzettend moeilijk. Verschillende sociale wetenschappers hebben het proberen te verklaren aan de hand van verschillende maatstaven. Hoe ontevreden men is in een land is een veel voorkomende verklaring, maar het kan net zo goed liggen aan een verwachtingspatroon die niet waargemaakt wordt, of aan de hoeveelheid tijd en hulpbronnen die demonstranten tot hun beschikking hebben, een andere theorie zegt weer dat mensen pas de straat opgaan voor iets als er politieke mogelijkheden tot verandering zijn, waardoor mensen in landen als China en Noord-Korea zelden zich organiseren tegen de staat daar.
“Er zijn dus veel theorieën geweest die de opkomst van protesten probeerden te verklaren, maar er zijn altijd weer uitzonderingen te bedenken. Wat je wel vaak ziet nu is dat er een individueel geval is, zoals de Tunesische fruitverkoper bij de Arabische lente, en dat die persoon dan symbool komt te staan voor een groter maatschappelijk probleem dat leeft onder de bevolking.  Een probleem krijgt dan opeens een gezicht, waardoor men mee gaat leven met de kwestie en het geheel een sterker verhaal wordt, ook in de media. En zodra de overheid dan toe begint te geven, zoals de overheid in Hong Kong nu de uitleverwet heeft uitgesteld, worden de demonstranten meer gemotiveerd. En als er dan met flinke repressie wordt opgetreden, kan het twee kanten op gaan. Of de protesten worden de kop ingedrukt, zoals in Iran, of het zorgt juist voor een verdere explosie van protesten, zoals in Egypte destijds. Het blijft dus ontzettend onvoorspelbaar, er is geen eenduidig recept voor revoluties of opstanden.”