Op het moment dat deze column online komt te staan is het bijna exact vijftig jaar geleden dat de eerste mensen voet op de maan zetten. Dat wist u natuurlijk al. Vijftig jaar is precies lang genoeg om nog een redelijk deel van de directe getuigen erover te laten vertellen, en ver genoeg om het als een verhaal uit een andere wereld te laten klinken. Ik was nog nergens op het moment van de landing, als enige als ik de kranten en andere media die aandacht besteden aan het lustrum moet geloven.

Je hebt verhalen over mensen die niet geloven dat er mensen op de maan zijn geweest, ik begreep tot voor kort niet hoe er beeldmateriaal kon zijn van Neil Armstrong waarop je zijn eerste stappen op de maan ziet. Als Armstrong de man op de filmpjes en foto’s was, wie hield dan de camera vast? Ik had, zo weet ik nu, waarschijnlijk als enige nog nooit van Buzz Aldrin gehoord – zijn voornaam werd zelfs de inspiratiebron voor de naam van Buzz Lightyear, u weet wel, het mannetje in ruimtepak uit animatiefilm Toy Story die denkt een superheld te zijn en graag ‘to infinity and beyond’ roept. Het kwartje viel pas bij de tentoonstelling in Parijs, in het Grand Palais, de plek waar vijftig jaar geleden de beelden van de maanlanding ná 20 juli nog een paar weken lang werden afgespeeld. De tentoonstelling die er nu is te zien is (en die al op 22 juli sluit), is er niet één over het effect van de maanlanding op de kunst en cultuur – dat effect is er namelijk niet. Net als de ontdekking van Amerika ging de maanlanding vrijwel ongemerkt voorbij aan kunst- en cultuur – op Bowie na natuurlijk.

Net als de ontdekking van Amerika ging de maanlanding vrijwel ongemerkt voorbij aan kunst- en cultuur – op Bowie na natuurlijk.

Wat wél te zien was, was de geschiedenis van ons beeld van de maan, en die begon al lang vóór 1969. Met schilderijen, beeldjes en foto’s probeerde de mens grip te krijgen op dat hemellichaam dat niet alleen de zeeën maar ook het zwakke geslacht onder controle leek te hebben – één van de argumenten om vrouwen überhaupt zwak te noemen. Aan de andere kant heeft fotografie z’n succes juist deels te danken aan de maan. Toen François Arago in 1839 de Académie des Sciences probeerde te overtuigen van het belang van die nieuwe uitvinding van Louis Daguerre en Nicéphore Niépce, noemde hij het fotograferen van het maanoppervlak één van de grote verdiensten. Arago was zelf sterrenkundige en al jaren op zoek naar een manier om het maanoppervlak nauwkeurig in kaart te brengen.h

Nu dan met zevenmijlslaarzen naar die landing in 1969, die je overigens hier live met vijftig jaar vertraging kunt volgen. Armstrong drukte kort voordat hij naar buiten stapte op een knop, in Australië kwam het beeld binnen en dat ging (in eerste instantie op z’n kop en in negatief) via satellieten naar Houston. Daar stond iemand met een televisiecamera klaar die beelden te filmen – de techniek was nog niet in staat de beelden direct naar de kijkbuis te stralen. De uitzending op de nationale tv was in ieder land anders. Nederland had Chriet Titulaer met z’n markante stem en beelden van mensen in een televisiestudio die gespannen naar de televisie zaten te kijken, in Duitsland waren de commentatoren zo opgewonden bij het zien van Armstrong dat ze dwars door zijn ingestudeerde zinnetje heen tetterden. In plaats van ‘A small step for men’ hoorden de West-Duitsers ‘Hier ist der Fuß von Armstrong. Jetzt kommt der Fuß!’. Alsof het een geboorte was.

De foto’s zijn stukken beter van kwaliteit dan de filmbeelden, Armstrong had een toestel in zijn pak gemonteerd gekregen. Een Hasselblad, speciaal geprepareerd om te bedienen met de grote handschoenen. Er is die ene van een voetafdruk in het maangruis, Aldrins voet, waarschijnlijk. De twee heren hadden nog geruziet over wie het eerst naar buiten mocht.

Een andere foto is in eerste instantie een simpele foto van Aldrin op het maanoppervlak. Maar omdat de binnenkant van het vizier in de ruimtehelmen was bekleed met goudfolie, om verblinding door het felle zonlicht te voorkomen, zie je geen gezicht in de helm. In plaats daarvan weerspiegelt de helm z’n omgeving, als een enorme zonnebril. Verwarrend: er is, naast de maanlander en de Amerikaanse vlag ook een menselijke schaduw en nóg een wit ruimtemannetje te zien. De schaduw is die van Aldrin, het ruimtemannetje is de fotograaf, Armstrong zelf dus, die vanwege de bolle spiegelhelm veel verder weg lijkt dan hij was. Er was trouwens wél nog een derde astronaut, Michael Collins. Die bleef alleen achter in het ruimteschip terwijl zijn twee collega’s rondhupsten op de maan. Houston kon hem vertellen dat hij waarschijnlijk de enige mens was die de eerste stappen niet live had gezien.

Op de meest bijzondere foto uit de collectie van de Apollo 11 staan geen mannen in witte pakken. Het is een foto van de aarde, de eerste waarop de hele aarde in één keer te zien was. Luigi Ghirri (1943-1992), een geograaf die fotograaf werd, en wiens werk óók in Parijs te zien was, noemde deze foto een alles-en-niets-foto: het bevatte alles dat de menselijke beschaving had voortgebracht, alle kunst, alle boeken, alle muziek, films, en niets daarvan was zichtbaar. Ghirri zoomt in zijn foto’s daarom juist in op de kleine vanzelfsprekende details op straat, knulligheden en onbedoelde contrasten.

De foto van de aarde vanaf de maan was een spiegelbeeld bij wat François Arago 130 jaar daarvoor had gewenst. Zo konden we onbedoeld voor het eerst onze eigen planeet in groter perspectief zien: klein, kwetsbaar, en zo anders dan andere planeten. Godzijdank hadden de Amerikanen daar nog geen Amerikaanse vlag op geplant.