De tijd dat het IDFA een toevluchtsoord voor de linkse elite was die hun bubbel een week lang konden verleggen naar een aantal bioscoopzalen in hartje Amsterdam ligt inmiddels ver achter ons, al zullen sommigen dit soort clichés rond het grootste documentairefestival ter wereld nog altijd omarmen. En ja, natuurlijk zijn er bezoekers de hun filmkeuze baseren op het onderwerp van de documentaire om zo in hun afschuw over een bepaald politiek of sociaal onrecht te worden bevestigd. Engagement is nog steeds een belangrijke motivatie voor veel documentairemakers om aan een nieuw filmproject te beginnen. Maar wat er op het IDFA vooral te zien is, zijn documentaires die voorbij de waan van de dag gaan, voorbij de hijgerige journaals over opgewonden boeren of ingestudeerde quotes van politici over ‘rotmaatregelen’. Hieronder een poging om enigszins orde te scheppen in het overweldigende festivalaanbod.

Het is dit jaar het tweede festival voor IDFA-directeur Orwa Nyrabia die in 2018 de lastige taak kreeg om IDFA-oprichter Ally Derks op te volgen die het festival dertig jaar lang naar haar hand had weten te zetten. “Ja, ik wil de wereld beter maken” zei Derks in 2017 in een afscheidsinterview in de Volkskrant. “Als dat politiek correct is, wat is daar dan tegen?”

Onder Nyrabia’s leiding ligt er meer nadruk op de filmische kwaliteiten van de geselecteerde documentaires.

Orwa Nyrabia heeft dezelfde bevlogenheid voor documentaires als zijn voorganger, maar heeft een net wat andere benadering. Zijn stokpaardjes in elk interview zijn namelijk ‘nuance’ en ‘complex’. En alhoewel het IDFA al jaren staat als een huis, laten deze woorden toch een kleine koerswijziging van het festival zien. Onder Nyrabia’s leiding ligt er meer nadruk op de filmische kwaliteiten van de geselecteerde documentaires in plaats van een focus op het onderwerp. Ook is dit jaar voor het eerst meer dan 60 procent van de competitiefilms – en bijna de helft van het totale programma – gemaakt door een vrouwelijke filmmaker. Je zou haast denken dat hiermee alsnog de politieke correctheid een comeback op het festival maakt. Maar de realiteit is soms heerlijk nuchter Nederlands. Zo vertelde één van de programmeurs bij de perspresentatie in oktober dat ze bij bepaalde buitenlandse namen niet eens wist of het om een man of een vrouw ging.

Het meest fascinerende aan de film is de paradox dat de veerkrachtige vrouwen zich vrijer voelen in de gevangenis dan erbuiten.

De openingsfilm, Sunless Shadows van de Iraanse filmmaker Mehrdad Oskouei, past in elk geval perfect in het ‘nieuwe IDFA’. Het is een documentaire over een groep meisjes en vrouwen die in een Iraanse vrouwengevangenis zit omdat ze een mannelijk familielid hebben vermoord. Via hun eigen verhalen snap je langzaam maar zeker waarom ze tot deze gruwelijke daad zijn gekomen en hoe ze zich in het nauw gedreven voelden door de psychische druk en fysieke mishandeling van diezelfde mannen. Het meest fascinerende aan de film is de paradox dat de veerkrachtige vrouwen zich vrijer voelen in de gevangenis dan erbuiten. Een film om met buikpijn naar te kijken.

De enige Nederlandse film in de hoofdcompetitie – en dus ook kanshebber voor de IDFA prijs voor beste documentaire – is Rotjochies, ofwel Punks. Het is een ijzersterke film van Maasja Ooms over wat we ooit ‘moeilijk opvoedbare kinderen’ noemden. Ook hier gaat het, net als bij de openingsfilm, om kwetsbare jongeren die temidden van alle ellende toch een drang tot overleven laten zien.

Maar het IDFA is meer dan een staalkaart van documentaires anno nu. Het is ook een festival waar via masterclasses, interviews en speciale programma’s context wordt gegeven aan films. Een bijzonder onderdeel is bijvoorbeeld ‘Re-releasing history‘ waar filmmakers archiefmateriaal gebruiken om daarmee een nieuw verhaal te vertellen. Een bijzonder voorbeeld is State Funeral van Sergei Loznitsa, met unieke archiefmateriaal van de vier dagen rouw rond de begrafenis van Stalin in 1953. Een beklemmend beeld van een totalitaire verheerlijking in de tijd dat Stalin weer als held wordt herdacht in het autoritaire Rusland van nu.

In het verlengde hiervan ligt het programma-onderdeel The Villain over onze eeuwige fascinatie voor schurken en criminelen. Naast klassiekers als The Fog of War over de agressieve Amerikaanse oorlogspolitiek in de jaren ’60 en El Sicario: Room 164 waar een huurmoordenaar zonde enig sentiment over zijn moorddadige praktijken vertelt, zijn er ook nieuwe films te zien. Een hoogtepunt is The Kingmaker, waar filmmaker Lauren Greenfield een bizar kijkje geeft in het leven van de voormalige Filipijnse dictatorsvrouw Imelda Marcos. Ooit was ze bekend om haar verzameling schoenen  – één van de grootste ter wereld – maar tegenwoordig is het vooral een vrouw die vanuit haar dure auto bankbiljetten naar de armen gooit met als motto: “de armen zoeken altijd naar een ster in de duisternis”.

Het levert een krankzinnig portret op, of een portret van een krankzinnige, afhankelijk van hoe je hiernaar kijkt. En dat blijft het verrassende van IDFA, waar je op de beste momenten zelf op het verkeerde been wordt gezet en met andere gedachtes de bioscoop uitkomt dan dat je erin ging. En het is daarmee meteen ook de beste remedie tegen de vaak voorspelbare nieuwscyclus die we elke dag op onze tijdlijn voorbij zien scrollen.

Het IDFA vindt plaats van 20 november tot en met 1 december op diverse locaties in Amsterdam. Kijk voor het hele programma van meer dan 300 films op idfa.nl.