Spring naar de content
bron: Joseph Roth

Terug naar Brody – het geboortedorp van Joseph Roth

Deze week verschijnt de nieuwe vertaling van Radetzkymars – het beroemde boek van Joseph Roth over het verval van het Habsburgse Rijk. Politicus Sonny Spek (22) bezocht onlangs het geboortedorp van de schrijver. “Een veelgemaakte fout is dat ieder mens denkt in een unieke tijd te leven en zich krampachtig probeert te ontworstelen van het verleden. Daarom mijn vlucht naar Brody. Niet om te leren over onze geschiedenis, maar om de toekomst te kunnen aanschouwen.”

Gepubliceerd op: Geplaatst in de volgende categorieën:
Geschreven door: Sonny Spek

Als je aan vrienden vertelt dat je Oud & Nieuw eenzaam zult vieren in het afgelegen Oekraïense dorpje Brody, borrelt als eerste de vraag op waarom ze daar een plaats zouden vernoemen naar een realityster van MTV. Zij hadden dan ook nog nooit iets gelezen van Joseph Roth – de beroemdste inwoner van dit dorp.

Het is moeilijk om eenduidig antwoord te geven op de ‘waarom-vraag’ zonder te vervallen in allerlei sentimentele dooddoeners over het verval van Europa, het Oost-Europese jodendom, het strijdtoneel van de Eerste Wereldoorlog en de verdwenen wereld zoals die zo ontroerend wordt geschetst in The Grand Budapest Hotel van Wes Anderson. Aan die specifiek verdwenen wereld worden tegenwoordig steeds meer woorden gewijd. Er wordt gesproken over de ‘heelheid’ van (Midden-)Europa voor de Eerste Wereldoorlog. Het levensverhaal zou simpel en overzichtelijk zijn voor de mens.

Abboneer op een lidmaadschap

Flinke korting op een digitaal jaarabonnement

Sluit nu voordelig een abonnement af en maak kennis met de journalistieke kracht van HP/De Tijd. (Op elk moment opzegbaar.)

Word abonnee

Is het leven dan nu zo complex? Smachten wij terug naar een tijd die nooit de onze zou worden? Is dat verlangen überhaupt iets verkeerds om onder de leden te hebben? Ik heb niet de hoogmoed om namens een gehele generatie te spreken, maar je hoeft geen Geert Mak te zijn om te voorspellen dat het komende decennium ons continent op een aantal terreinen flink zal worden uitgedaagd. Het zullen onze ‘Roaring Twenties’ zijn waarin het continent en haar staten fundamentele keuzes moet maken in een wereld die steeds kleiner wordt. Vastgeroeste gebruiken zullen opnieuw bevraagd worden en vergeten ideeën opnieuw de kop opsteken. Dat hoeft geen schande of teken van neergang te zijn. Een veelgemaakte fout is echter dat ieder mens denkt in een unieke tijd te leven en krampachtig zich probeert te ontworstelen van het verleden. Daarom mijn vlucht naar Brody. Niet om te leren over onze geschiedenis, maar om de toekomst te kunnen aanschouwen.

Er waren weinig Oekraïners in de oude bus die besloten op 30 december een bezoek te wagen aan het plaatsje Brody. Na de acht uur durende reis vanuit Kiev werden de Brody-gangers langs de E40-snelweg achtergelaten bij het opvallend moderne tankstation, dat tevens fungeerde als rustplaats voor een enkele vrachtwagen. Al met al konden we onze reis vervolgen naar het dorpje. Het volledige egale landschap rondom het Galicische Brody wordt sinds een tweetal dagen bedekt door een laag wit poeder en oogt daarmee de verschijning van een intrinsieke nieuwheid. Schijn bedriegt, als men dieper kijkt dan dat.

Je hoeft geen Geert Mak te zijn om te voorspellen dat het komende decennium ons continent op een aantal terreinen flink zal worden uitgedaagd. Het zullen onze ‘Roaring Twenties’ zijn.

Er zijn vele adviezen die je ter harte kunt nemen als je besluit om een reis te wagen naar Oekraïne, maar één steekt er met kop en schouders boven uit: neem geen sluiproutes over drassige en besneeuwde paadjes om eerder op de plaats van bestemming te komen. De blaffende waakhonden hadden hun gast al gauw opgemerkt en namen mijn bezoek niet in dank af. Het was niet het warme ontvangst dat ik verwacht had. Na de moeizame tocht met een aantal valpartijen en kapot gereden wieltjes van de koffer kwam ik eindelijk aan bij het bord ‘1,5 km. Hotel Europe’. Op dat moment was Europa letterlijk en figuurlijk ver weg.

Aankomend in het fameus betitelde Hotel Europe wordt mij triomfantelijk medegedeeld dat ik de enig aanwezige buitenlander ben. Een bijzonder feit, maar niet onverwachts. Wat mij dan wel bezielt om alleen met de jaarwisseling een afgelegen Oekraïens dorp te bezoeken met nauwelijks 25.000 inwoners? Het was niet alleen mijn afkeer tegen de emotie die loskomt tijdens de jaarwisseling en de naïeve houding dat de continuïteit nu eindelijk doorbroken zal worden en alles anders zal worden. Nee, dat was het niet. Mijn vlucht naar Brody was niet voor de toekomst, maar voor het verleden. Brody is een marginale plaats, maar het draagt de Europese geschiedenis met verve. Het verleden van Joseph Roth, het multi-etnische Habsburgse Rijk, de Eerste Wereldoorlog en de Shoah. Daar waar tegenwoordig de wereld vooral lijkt te eindigen, begon hij vroeger hier. Brody was begin vorige eeuw een belangrijke grensplaats voor Oostenrijk-Hongarije en had een levendige Joodse gemeenschap. In de loop der jaren zou het plaatsje Pools, Oostenrijks, Russisch, Sovjet en Oekraïens worden.

De tijdsgeest van toen zou voor ons geen marginaliteit moeten zijn. Het vraagstuk om van verschillende volkeren een politieke entiteit te maken en een gezamenlijk toekomstbeeld te kunnen schetsen is vandaag actueler dan ooit. De manier hoe op Europees niveau samengewerkt wordt met de verschillende staten en hoe dit mis kan lopen door een bureaucratische jungle en ontbrekende slagkracht, kan op sommige punten worden vergeleken met de manier waarop de Habsburgers omgingen met hun volkeren. De Joodse schrijver Joseph Roth (bekend van Vlucht Zonder Einde, Job en Hotel Savoy) werd in 1894 geboren in dit kleine grensplaatsje en wist op grandioze wijze te schrijven over ontworteling, verval, identiteit, nationalisme en de Europese droom. Zijn leven als dolende door Europa is samen met Stefan Zweig de personificatie van het verval van het oude Europa dat uiteindelijk ten onder zou gaan aan het spook van het nationalisme en groepsdenken. De buste van Roth kijkt je heden ten dage indringend aan bij het Gymnasium Brody waar hij als jonge Oostenrijker studeerde.

De synagoge van Brody
Foto: Sonny Spek

Roth begreep al vroeg dat een volk gezamenlijke tradities, vormen en idealen nodigt heeft om van één velen te maken. De neergang van het Habsburgse Rijk speelt een centrale rol in zijn roman De Radetzkymars – die zich voor een deel afspeelt in het oude Brody – en laat deze worsteling zien. Het verhaal schetst het soldatenleven van luitenant Von Trotta die door het verleden van zijn grootvader een adellijke titel heeft gekregen, maar langzaam ziet dat het vastgeroeste rijk met haar tradities niet meer te handhaven valt. Als wachtende soldaat op de oorlog zoekt hij zijn heil in het gokken, drank en vrouwen. De familie gaat uiteindelijk tezamen met het Rijk en de keizer ten onder. Voor wie wil begrijpen waarop de huidige discussies rondom identiteit, nationalisme en angst voor het vervallen van de Europese cultuur gebaseerd zijn, is dit boek een echte aanrader. Een aanrader voor het nieuwe decennium.

Op oudejaarsdag begon ik aan zoektocht in het dorp. Lada’s zonder goed werkende remmen, vrouwen met vlechten en jongens die alvast vuurwerk afsteken. Het Oekraïense clichébeeld, maar onvervalst. Na een bezoek aan het oude paleis van graaf Tyszkiewicz en het oude gymnasium kwam ik aan bij een breed gerekt geelkleurig stationsgebouw met een naastgelegen busstation. Het station van Brody brengt je een eeuw terug in de tijd. De oude nukkige mevrouw achter de kassa, de klassieke doch simpele pilaren, kroonluchters en gevouwen roodgekleurde vitrage. De oude stoomlocomotieven komen er geregeld langs om hun producten naar alle uithoeken van het graan- en grensland te vervoeren. Een eeuw geleden was er een jonge student die besloot om hier de trein te pakken naar het westen. Het zou zijn leven voor altijd veranderen. De jonge Roth vertrok in 1913 vanaf station Brody naar de grote stad Lemberg (tegenwoordig Lviv) om daar zijn studieactiviteiten voort te zetten. Hij zou niet meer terugkeren.

Bordje naar Hotel Europa
Foto: Sonny Spek

Na een wandeling van tien minuten kom ik aan bij een zwaar vervallen gebouw met een bordje: de Grote Synagoge van Brody. Het dak is nu ingestort, de bogen eindig gemaakt en de zijmuur is volledig verdwenen. Het ooit zo symbolische bouwwerk oogt fragiel. Eind negentiende eeuw bestond de bevolking van Brody voor 88% uit Joodse inwoners, maar de twee wereldoorlogen eisten haar tol. In het Habsburgse Rijk hadden de Joden altijd kunnen genieten van een relatieve veiligheid vanwege de bescherming van keizer Frans Jozef. Hij sprak vaak liefkozend over ‘Mijn Joden’ en predikte voor tolerantie binnen zijn Rijk.

De Eerste Wereldoorlog, waarbij Brody midden in de frontlinie lag, en de brute moordpartijen van de Duitse Einszatsgruppen zorgden ervoor dat er weinig sporen overbleven van het Joodse leven in Brody en Oekraïne. Alleen in Lviv en Czernowitz kan geproefd worden aan het Joodse leven zoals dat vroeger was. In 1941 werden de overgebleven Joden in Brody weggevoerd nadat de nazi’s begonnen met Operatie Barbarossa. De synagoge werd in deze strijd niet gespaard en uiteindelijk in 1942 verwoest. De plek waar de ouders van Roth zijn getrouwd, bar mitswa’s zijn gevierd en is gebeden… Initiatieven van de afgelopen jaren om de synagoge in haar oude glorie te herstellen zijn vruchteloos gebleken, maar er is recent wel een concert georganiseerd om Roth te herdenken. De deur van de Brodsky Synagoge blijft voorlopig gesloten, maar wie weet wat er de komend decennium zal gebeuren. De dag van opening zal een mooie dag zijn voor Brody, Oekraïne en Europa.

Voor wie wil begrijpen waarop de huidige discussies rondom identiteit, nationalisme en angst voor het vervallen van de Europese cultuur gebaseerd zijn, is dit boek een echte aanrader.

Op oudejaarsavond besloot ik mijn heil te zoeken in ‘Club Brod Way’ waar volgens de recensies het nachtleven door de jeugd van Brody tot een beperkte bloei komt. Je moet iets. Tot mijn frustratie bleek de massale loods gesloten te zijn en haar inkomsten mis te willen lopen voor een avond met familie en vrienden. Enigszins teleurgesteld in het feit dat ik ook vanavond niet mijn Aleksandra of Natalia zou ontmoeten keerde ik terug naar het kleine centrum en besloot ik het café ‘Brown’ te bezoeken. Al snel werd ik uitgenodigd door de vriendelijke en gastvrije familie Pidhirnyi om met ze mee te eten en drinken gedurende de rest van de avond. We spraken over de beperkte kansen door corruptie en de vlucht van vele jongeren naar Polen en West-Europa voor een studieperspectief. De leegloop van de perspectiefloze jeugd is hier een probleem, maar zolang deze Oekraïense jongeren talloze West-Europese landen goedkope arbeidskrachten opleveren, zal er weinig op Europees niveau over gesproken worden.

De jonge en charismatische president Zelensky spreekt vlak voor het Nationale Aftelmoment op de televisie in een moderne combinatie van een coltrui en jasje de Oekraïners toe in taalkundige mengelmoes bestaande uit het Russisch, Tataars en Oekraïens. In een tien minuten durende toespraak spreekt hij het land toe over de oorlog met Rusland en de noodzaak van verbinden. Oekraïne wil vooruit, en waarom ook niet? In de praktijk zien we dat het ook daadwerkelijk beter gaat. De economie is sinds 2015 weer aan het groeien, de werkloosheid is afgenomen en er worden stappen gezet op het gebied van corruptiebestrijding. Het publiek in de pub luistert aandachtig en met respect, de klok slaat 12 uur, het volkslied wordt gespeeld en we proosten. Op de vooruitgang. Slava Ukrayini.

Het kostte het dorp en haar inwoners moeite om te ontwaken na de ongetwijfeld lange nieuwjaarsnacht in de weinige cafés en schijnbaar later geopende Club Brod Way. De hoofdstraat Vulytsya Stefanyka ligt er in de ochtend verlaten bij. Waar ongetwijfeld veel bewoners dagelijks aan voorbijgaan, is dat de straat één van de plekken met een prominente rol in De Radetzkymars huisvest. In het midden van de straat staat er een hoekgebouw met een afwerking die rechtstreeks uit het fin de siècle lijkt te komen. Het was zeer waarschijnlijk de inspiratie voor Roth om te schrijven over het café Brodnitzer, de verzamelplaats voor de Habsburgse soldaten en luitenant Von Trotta; de plek waar de beslommeringen van het soldatenleven werd weggedronken en men zich in de schulden gokte. Van een rookverbod was toentertijd nog geen sprake. Tegenwoordig herbergt het gebouw andere schatten en fungeert het als juwelier. 

Waar ongetwijfeld veel bewoners dagelijks aan voorbijgaan, is dat de straat één van de plekken met een prominente rol in De Radetzkymars huisvest.

Aan het begin van de middag vervolg ik mijn weg naar de oude Joodse begraafplaats die buiten de stad is gelegen. Naast deze oude Joodse begraafplaats staat sinds 2017 een gigantische autofabriek van BMW.  De fabriek biedt werk aan zo’n 2400 werknemers en is speciaal geopend door de oud-president Poroshenko. In ons land wordt zo’n vierkante fabriekshal vooral geassocieerd met de ‘verdozing’ van het landschap en het gebrek aan natuurlijke uitstraling. In Oekraïne vooral met werk, familie en het bestaan dat kan worden opgebouwd. De langgerekte Joodse begraafplaats biedt plaats aan honderden uiteenlopende grafstenen uit verschillende tijdsgewrichten. De plek is slecht onderhouden en stenen staan schots en scheef. De sleutel zit nog in het slot van het toegangshek en verschaft toegang tot de plek van weleer. Er zijn verschillende initiatieven gaande om de begraafplaats in haar oude glorie te herstellen, maar tot dusver zonder groot succes. 

Rond middernacht verlaat ik Hotel Europe om de laatste nachttrein te halen. De straat is haar verraderlijke ijslaag verloren en heeft mij omarmd. In de verte galmt het jammerlijke gehuil van een straathond en klinken de doffe knallen van het overgebleven vuurwerk. Station Brody prijkt in de langgerekte Zaliznychna St. en fungeert in haar verlengde als baken van licht. Luitenant Von Trotta en zijn medeofficieren zullen in het moegeslagen Brody niet gauw meer wederkeren, maar het verleden blijft. In de klassiek Habsburg ingerichte vertrekhal ontvang ik mijn ticket en vertrek. Op naar de grote stad. Op naar het westen.

De begraafplaats met op de achtergrond de fabriekshal 
Foto: Sonny Spek

Word lid van HP/De Tijd