Spring naar de content

Met dank aan corona

De pandemie bleek voor sommige podiumkunstenaars ook een kans om nieuwe wegen te bewandelen. Ze bedenken innovatieve manieren om toch voorstellingen of concerten te kunnen geven. Vijf artistiekelingen – een zangeres, een cabaretier, een cultureel ondernemer en twee theatermakers – aan het woord over de ‘positieve’ kanten van de pandemie.

Gepubliceerd op: Geplaatst in de volgende categorieën:
Geschreven door: Oswin Schneeweisz

Theaters sloten hun deuren, concertzalen bleven leeg, voorstellingen werden afgezegd, producties gecanceld en zzp’ers raakten brodeloos. Nooit eerder heeft de creatieve sector zulke harde klappen gehad als het afgelopen halfjaar, door Covid-19. En hoewel de theaters sinds 1 september weer open mogen, gelden er nog grote restricties. De vraag is zelfs of de Nederlandse theaters en concertzalen in de anderhalvemetersamenleving op den duur wel levensvatbaar zullen zijn, want als je nog maar een derde van je kaartjes kan verkopen, is het snel afgelopen.

Uit de ‘Survey on Stage – Een onderzoek naar de verborgen pijn van zzp’ers in de podiumkunsten’ bleek dat van de 1500 ondervraagde musici, acteurs, dansers, makers en theatertechnici 73 procent bezorgd is over hun financiële situatie vanaf september. Maar liefst 43 procent voelt zich genoodzaakt ander werk buiten de creatieve sector te zoeken, 27 procent wil zich laten omscholen. En onlangs schetste de Verenigde Podiumkunstenfestivals een apocalyptisch beeld van hun toekomst in een brandbrief aan de minister.

Abboneer op een lidmaadschap

Flinke korting op een digitaal jaarabonnement

Sluit nu voordelig een abonnement af en maak kennis met de journalistieke kracht van HP/De Tijd. (Op elk moment opzegbaar.)

Kies een abonnement

Toch is er ook een andere werkelijkheid, want – om ‘De Kromme’ te citeren – élk nadeel heb zijn voordeel. De pandemie heeft in de cultuursector ook een explosie aan creativiteit losgemaakt. Ontwikkelingen die anders niet zouden zijn gebeurd vinden nu versneld plaats. Vernieuwende concepten zien het daglicht. Zo begon zangeres Cora Burggraaf een marktplaats voor huisconcerten met klassieke muziek en gaan de acteurs van het Maas-theater voor hun nieuwste productie De Wilde Keuken in ploegendienst werken om een zo groot mogelijk publiek te bedienen. Op zoek naar ‘goed’ nieuws in tijden van onheil.

Guido Weijers, cabaretier

Weijers: “Als deze corona-periode iets goeds heeft gebracht, dan is het wel dat de theaters worden gedwongen zich te herpositioneren. Men moet zich weer afvragen: waarom zou het publiek voor ons theater kiezen? Dat heeft men lange tijd niet hoeven doen. Een avond Guido Weijers is niet alleen mijn voorstelling, maar de totaalbeleving van ‘een avond uit’. Theaters die alleen kruisjes zetten op stoelen die niet bezet worden, gaan het op termijn niet redden. De kracht van het theater was dat je als groep gezamenlijk een voorstelling ondergaat. Zonder die gezamenlijke beleving is een voorstelling in een theaterzaal helemaal niet meer zo optimaal. Dan is een voorstelling op een terras, in een tent of restaurant misschien wel gezelliger.

Guido Weijers
bron: loens media

“Theaters zullen dus op een andere manier het publiek aan zich gaan binden. Zichzelf heruitvinden. Ik stond laatst in een zaal waar alle stoelen waren verwijderd en vervangen door oude banken. Het publiek mocht zijn drankje meenemen. Het was reuzegezellig en het publiek vond dat ook. Het Nieuwe Normaal Theater in Leusden haalt als theaterterras met gebruik van plexiglas-schermen en een slimme 360-gradenindeling zelfs een zaalbezetting van 100 procent. Er zijn echter ook nog veel theaters die in de wachtstand zijn gegaan en hopen dat men – als het over zes maanden weer voorbij is – als vanouds kan doorgaan. Men durft niet buiten de lijntjes te kleuren en dat geldt niet alleen voor veel theaters, maar ook voor vergunningverleners zoals gemeenten. Niemand durft de eerste te zijn. Angst voor de angst. Terwijl er veel kansen voor het oprapen liggen.”

Weijers schreef onlangs een open brief naar Rutte waarin hij pleitte voor soepelere maatregelen. Het kopje koffie met Rutte is er nooit van gekomen, wel had hij een gesprek met minister Van Engelshoven. Weijers: “Ik heb haar gezegd: als de theaters op vijftig procent zaalbezetting moeten blijven draaien, vallen ze na januari stuk voor stuk om. Dan is deze periode een lange marteling voor een slachtpartij geweest. Er moet meer ruimte komen voor creatieve ideeën.”

‘Als de theaters op vijftig procent zaalbezetting moeten blijven draaien, vallen ze na januari stuk voor stuk om.’

Guido Weijers, cabaretier

Daaraan heeft Weijers geen gebrek: “Een openluchttheater is eigenlijk een soort terras en terrassen mogen kuchschermen plaatsen in plaats van anderhalve meter afstand te houden. Ga testen hoe een virus zich in een zaal beweegt. Dat gebeurt nu bijna niet. Helpen luchtfilters? Kuchschermen? Hoeveel besmettingen zijn er in het ov? Werkt het daar met mondkapjes? Kunnen wij dat ook toepassen? Meten is weten. Aan de slag! Maar theatermensen hebben te veel fatsoen. En ze maken niet gezamenlijk één vuist. Ze zijn verdeeld over verschillende verenigingen en moeten daardoor veel overleggen. Ondertussen probeert iedereen zichzelf te redden en bloedt de kudde dood. Veel theaters zijn ook bang dat publiek niet durft te komen, maar dat is onzin. Mensen zijn verstandig. Nu ik weer optreed, merk ik dat mensen echt behoefte hebben om weer eens goed te lachen. Om al die ellende, waar we al maanden in zitten, te vergeten. En juist daarvoor is theater gemaakt.”

Jeroen Ubels en Oskar Zakrzewski, cultureel ondernemers

Ubels en Zakrzewski zijn beiden verbonden aan soulband Capital S en werken als cultureel ondernemer. Meteen na het uitbreken van de pandemie gingen ze op zoek naar wat nog wel zou kunnen in een anderhalvemetertheater. Ze bedachten de Social Distancing Club, een arena-achtig bouwwerk met de feel van een poppodium en de beleving van een theaterzaal. Ubels: “Het was een wild idee. Misschien een beetje te wild, aangezien we nog steeds geen investeerders hebben gevonden. Toch blijft het kriebelen. Omdat het gewoon een heel goed idee is.”

Oskar Zakrzewski

Het concept doet denken aan het Peepshow Palace van theatercollectief De Warme Winkel en De Brakke Grond, waar deze zomer een bonte theater- en muziekprogrammering werd opgetuigd. Een groot verschil met de peepshow is dat je in de Social Distancing Club ook met meerdere mensen een balkon kan reserveren. Met vier verdiepingen biedt de Social Distancing Club ruimte aan ten minste zeshonderd toeschouwers en de zaal kan vrij eenvoudig worden opgeschaald.

Ubels: “Op die manier kan het voor toeschouwers betaalbaar blijven en hoef je er als instelling geen verlies op te draaien. Je hebt de ruimte voor een festival, het gemak van een terras, de focus van een theater, de vrijheid van een poppodium en het groepsgevoel van een stadion! Wat wil je nog meer? Het is alles ineen! En op je eigen balkonnetje kun je alles doen wat je hart je ingeeft: dansen, zitten – en de drankjes worden gebracht. Tegelijkertijd zie je ook de rest van het publiek, dus er is ook echt sprake van groepsbeleving. Voor menig artiest is het wel even wennen, want je staat – als een toreador – in het midden van de arena op te treden, terwijl het publiek om je heen zit.” Wegens gebrek aan investeerders hebben Ubels en Zakrzewski (ze hebben zo’n één a twee miljoen euro nodig) al een beetje afscheid genomen van het idee, al hopen ze nog steeds dat de overheid garant zou willen staan voor het risico. Ubels: “Met deze constructie kunnen we binnen enkele maanden enkele tientallen tijdelijke coronaproof cultuurlocaties realiseren, die ook in de periode na corona een meerwaarde voor de cultuursector kunnen hebben.”

Merel Martens, zangeres, koordirigent en zangdocent

Martens: “Nadat ik de eerste klap had geïncasseerd, ging ik vrij snel op zoek naar nieuwe mogelijkheden,” zegt zangeres en vocal coach Merel Martens. Martens is een van de kopstukken uit de zangers- en korenwereld: een sector die van de ene op de andere dag verstomde. Martens: “Het was natuurlijk gedreven door noodzaak, maar ook door nieuwsgierigheid en ik was hongerig naar connectie. Want hoewel ook ik al maanden bijna niemand meer zag, voelde ik me meer verbonden dan ooit. Met mijn collega’s. Met mijn studenten. Met mijn familie en vrienden. Ineens was er een allesoverheersende gemene deler. Was iedereen in de wereld op de hoogte van elkaars situatie. Dat schept een band.

Merel Martens
bron: arno bauman

“Mijn agenda was ineens helemaal leeg. Vocale festivals, concerten, projecten, repetities en lessen; alles ging slot. En dat gold ook voor de overgrote meerderheid van alle mensen in mijn wereldwijde netwerk. Zij zaten ook met een lege agenda. Tegelijkertijd dienden zich allerlei nieuwe mogelijkheden aan: zo konden we plots digitaal een concert bijwonen dat live op een ander continent plaatsvindt. Opeens kon ik vragen stellen aan mijn popidool tijdens een Zoom-sessie voor fans. Ineens vlogen de virtual choir-video’s je om de oren, zagen we beelden van concerten met mondkapjes en gezichtsschermen van plexiglas en probeerden we allerlei platforms uit om online samen te kunnen zingen. Wat een creativiteit! Wat een flexibiliteit!

“Meer dan ooit werd muziek het middel om het sociale aspect van samen zingen te versterken. Het isolement waarin de zangers zaten en zitten geeft ons tegelijk de mogelijkheid om individuele vaardigheden te trainen. Op zoek naar werk- en spelvormen die kunnen worden vertaald naar een situatie waarin we niet ‘in sync’ kunnen zingen zoals we gewend zijn, kwam ik steeds meer mogelijkheden tegen.

“Ook de concertagenda kreeg een flinke klap. Voorzichtig maak ik nu weer plannen voor de toekomst, maar overal staat een ‘onder voorbehoud’ achter en verplaatste activiteiten krijgen soms een andere invulling. Ik vraag me af hoe een concert eruitziet in het ‘nieuwe normaal’. Laten we samen los ‘wat was’? En gaan we op zoek naar nieuwe mogelijkheden? Als we straks weer mogen zingen, zal de wereld gevuld zijn met alle liefde die we hebben opgespaard in de laatste maanden. Ik weet zeker dat we dan ongelooflijk zullen genieten van wat ooit normaal was: samen zingen. Samen komen we hieruit. Sterker dan ooit. Deze situatie is de allerbeste group bonding die je kunt bedenken. Op samen zingen na dan.”

Greg Nottrot, theatermaker Nieuw Utrechts Toneel

Nottrot: “Gek genoeg heeft onze laatste productie Graven juist aan kwaliteit gewonnen dankzij het virus. We konden hem opvoeren op het Berlijnplein in Utrecht. Daar hebben we op het plein zestig huiskamers gemaakt, waar mensen met zijn tweetjes of alleen in konden zitten, en eigenlijk ging dat heel mooi samen met het verhaal van de voorstelling over mijn oma die, al dementerend, een Duitse naam begint te fluisteren waar de familie nog nooit van heeft gehoord.

Greg Nottrot
bron: abart grietens

We ontwikkelden bij deze voorstelling ook een virtueel platform om te onderzoeken hoe we het publiek voor aanvang en na afloop meer konden betrekken bij het thema van de voorstelling. We hadden dat eigenlijk bedacht omdat we vreesden dat we misschien de hele productie alsnog niet zouden kunnen spelen. Dan konden we het publiek in elk geval nog iets bieden. Een andere voorstelling die we zouden maken – rond de start van de Vuelta in Utrecht – ging niet door, maar daardoor konden we opeens alle aandacht focussen op een podcast die we samen met de VPRO en NPO 1 hebben gemaakt en die ons weer veel naamsbekendheid heeft opgeleverd. De grap is dat wij in de coronaperiode dus alleen maar meer gespeeld en geproduceerd hebben.

‘De grap is dat wij in de coronaperiode alleen maar meer gespeeld en geproduceerd hebben.’

Greg Nottrot, theatermaker

“Nu werken we aan een productie die volgende maand op 28 oktober in première gaat, over de Amerikaanse verkiezingen. We hebben een nieuw concept bedacht. We gaan dat niet voor een klein publiek in een theater spelen, maar we voeren het in twee steden tegelijkertijd uit. Als Victor – mijn tegenspeler – in Leiden staat, sta ik in Utrecht op de bühne, en we hebben nog een Amerikaanse actrice die in Amerika de voorstelling speelt. De acteurs staan in verbinding met elkaar en met elkaars publiek. Met een derde van het publiek thuis, een derde in Leiden en een derde in Utrecht heb je toch een volle zaal. Technisch en logistiek wordt dat voor ons in elk geval een grote uitdaging. Men zegt weleens dat de kunst floreert in tijden van crisis. Het stimuleert mij in elk geval om out of the box te denken. Ik merk dat ik er best enthousiast van word, omdat het leidt tot nieuwe vormen. Eindelijk is er weer ruimte voor het experiment.”

Guy Weizman, regisseur

Never waste a good crisis,” zei Winston Churchill al eens. In de eerste week van de pandemie had regisseur Guy Weizman van het Noord Nederlands Toneel al vijftien plannen bedacht. Weizman: “Een van die plannen betrof een oud idee waar ik in het pre-coronatijdperk nog niet aan toegekomen was wegens tijdgebrek. Plotseling was er urgentie en tijd om dit idee uit te werken. Korte tijd later was de eerste digitale voorstelling een feit.”

In een digitaal hotel (het Nite Hotel) werd de door corona geannuleerde offline productie Before/After alsnog online uitgevoerd. Corona een blessing in disguise. Plotseling had Weizman carte blanche om met Nite (een samenwerking van het Noord Nederlands Toneel met Slagwerk Den Haag, het Asko Schönberg-ensemble en Club Guy and Roni) aan een ‘virtueel theater’ te werken. Daar waren vijf dagen per week voorstellingen te zien, deels live gespeeld, deels delen van de registratie en de première van Before/After. Door Zoom te integreren ontstonden er ook tal van mogelijkheden voor live interactie en bekeek het publiek de voorstelling ook echt samen met andere toeschouwers. In de nieuwe productie Swan Lake die op 14 september een openbare repetitie beleeft en op 20 oktober in première gaat, bouwt Weizman zijn virtuele theater nog verder uit.

Guy Weizman
bron: martijn halie

Weizman: “We hebben het iconische ballet Swan Lake omgebouwd tot een hypermoderne online en offline remix waarbij het publiek voor de keuze komt te staan tussen preserveren of innoveren. En het publiek gaat die keuze ook daadwerkelijk maken en krijgt afhankelijk van die keuze ook verschillende voorstellingen te zien. Het publiek dat live aanwezig is loopt van scène naar scène en móet onderweg keuzes maken die bepalend zijn voor het verloop van de avond. Maar ook het publiek dat online Swan Lake The Game meemaakt, heeft invloed op de afloop van dit sprookje en zal een stem moeten uitbrengen.”

Weizman haalde voor Swan Lake het boek van Nassim Nicholas Taleb uit de kast. Taleb is de bedenker van de black swan-theorie: een metafoor voor een gebeurtenis die komt als een totale verrassing en die grote, onverwachte gevolgen heeft voor de toekomst. Een gebeurtenis als 9/11 of de corona-pandemie. Weizman: “Swan Lake is een voorstelling over onze behoefte om te ontsnappen in een perfecte sprookjeswereld en het gevaar om de realiteit uit het oog verliezen. Hoe gaan we verder nu die zwarte zwaan in de vorm van de corona- en de klimaatcrises het sprookje van ons democratisch en liberaal consumentenparadijs heeft opgeblazen? Beginnen we samen een nieuw verhaal? Wij zijn er alvast aan begonnen, want ik besef nu hoe ongelooflijk het is dat wij als theatermakers de virtuele technieken zolang buiten de deur hebben gehouden. Iedereen leeft al in een digitale omgeving en wij beperkten ons nog dat het pluche van de concertzaal.

‘In de toekomst zullen online en offline theater veel meer geïntegreerd zijn. Daartoe hebben we nu de eerste stappen gezet.’

Guy Weizman, regisseur

“Offline spelen we Swan Lake nog in enkele theaters; online is er voor het digitale theater op ons nieuwe platform al interesse vanuit Turkije en we zijn een coproductie aan het bouwen voor een digitaal platform met Hongkong. We bereiken opeens compleet nieuwe doelgroepen en ontdekken nieuwe mogelijkheden. Nee, ik geloof niet dat virtuele technieken het in de toekomst van de theaterzaal zullen gaan winnen. Het theater bestaat al 450 jaar, maar in de toekomst zullen online en offline theater veel meer geïntegreerd zijn. Daartoe hebben we nu de eerste stappen gezet. Met dank aan corona.”