Als Mark Rutte voorkomt in mijn columns, en sinds een jaar of vijftien gebeurt dat zo nu en dan, gaat het vrijwel altijd over zijn losvaste relatie met de waarheid. De talrijke gelegenheden waarbij zijn geheugen hem in de steek liet zijn de afgelopen weken veelvuldig op een rij gezet. Het komt er op neer dat wanneer Rutte de mogelijkheid heeft om zijn huid te redden door zich iets niet te herinneren, hij die benut. En dan te bedenken dat hij, volgens zijn oude vriend Jort Kelder, een “voortreffelijk geheugen” heeft. Als er iets aan dat geheugen mankeerde zou je nu en dan een bericht verwachten dat hij een belangrijke Brusselse bijeenkomt is vergeten, of Angela Merkel ‘dingetje,’ noemt. “Van Duitsland, kom, hoe heet ze.” Tijdens het ‘functie elders’-debat, vorige week donderdag, beschreef hij gedetailleerd hoe hij bij binnenkomst voor zijn gesprek met Jorritsma en Ollongren de twee aanwezige notulisten “kort had toegeknikt”, maar dat het in dat gesprek bij herhaling over Pieter Omtzigt was gegaan, was hij glad vergeten! De geheugenexpert Douwe Draaisma zei in NRC: “Ik heb toch heel wat Alzheimers-café’s gedaan, maar zout heb ik het nog nooit gegeten!”

In datzelfde debat zei Rutte op een gegeven moment: “Ik heb niets fout gedáán, maar wel een fout gemáákt.” Het is een klassieke Rutte-zin. Ruttes retorische EHBO-doos bevat meer dan de glasharde ontkenning en het oostindisch geheugenverlies, ook het sofisme hanteert hij graag. Ruttes voorganger Balkenende werd vergeleken met Harry Potter, maar de ware tovenaar uit de recente vaderlandse geschiedenis is Mark Rutte. Niet voor niets werd hij door een vakbondsbestuurder ooit met Jomanda vergeleken. Creatieve logica en het vermogen mensen erin te laten geloven, het is een rode draad in Rutte’s loopbaan. 

De PVV ondertekende het regeerakkoord van Rutte I, maar nam geen zitting in het kabinet. Rutte noemde het ‘gedoogsteun’. Een sofisme. Gedogen is iets toelaten waar je eigenlijk tegen bent, steunen is iets mogelijk maken waar je vóór bent. In een parlement valt niets te ’gedogen’, je stemt voor of tegen, meer smaken zijn er niet. De oxymoron werd geruisloos opgenomen in ons vocabulaire.

Toen zijn pupil Halbe Zijlstra moest aftreden omdat hij een verzinsel verteld had over een bijeenkomst in de datsja van Putin, zei Rutte: “Het verhaal klopt niet, maar de inhoud staat.”

Ruttes voorganger Balkenende werd vaak vergeleken met Harry Potter, maar de ware tovenaar uit de recente vaderlandse geschiedenis is Mark Rutte

Hij ontkende ooit een mediatraining te hebben gevolgd. Toen uitkwam dat dit onjuist was, zei hij, “maar niet met camera’s erbij, en dat is mediatraining, dacht ik.”

De Nederlandse militaire missie naar Kunduz heette het ene moment ‘militair’, het volgende ‘civiel’, toen weer ‘militair’, vervolgens opnieuw ‘civiel’, zonder dat aan de missie zelf iets veranderde. Het leidde tot irritatie, maar Rutte leek de verwarring vooral grappig te vinden, alsof hij er zelf niets mee te maken had. 

Rutte heeft een soort magisch-realistisch taalgebruik ontwikkeld, waarin de wetten van de logica zijn opgeschort en het onmogelijke mogelijk wordt. Zijn omgeving ging erin mee. De manier waarop de VVD-bewindslieden de bezuinigingen van Rutte I verkochten was in dezelfde stijl. Melanie Schultz van Verkeer en Waterstaat sloot een groot aantal regionale buslijnen. “Deze ingreep biedt kansen en hoeft niet tot een vermindering van de kwaliteit van het busvervoer te leiden”, zei ze ijskoud. Je bestelt een portie bitterballen, de ober brengt er één en zegt: “Maar: hij is van uitstékende kwaliteit.” Paul de Krom, staatssecretaris van Sociale Zaken (VVD) ging het aantal bijstandstrekkers verlagen van ongeveer 400.000 naar 200.00. “Hiermee gaan wij de kwaliteit van de Bijstand verbeteren,” zei hij. Moest de uitkering omhoog, misschien? Nee, dat zéker niet, dus waar nu precies die kwaliteitswinst zat? Alsof je een Landrover ‘verbetert’ door er een Canta van te maken. Ook de VVD-fractieleider van dat moment, Stef Blok, sprak die taal: van al die bezuinigingen ”wordt de overheid alleen maar beter”, zei hij.

In 2011 besloot de EU tot een omvangrijk steunpakket om de Griekse economie overeind te houden. In de Kamer waren veel bezwaren, vooral op rechts en Rutte probeerde de zaak te sussen door het steunpakket 50 miljard euro kleiner voor te stellen dan het was. De misleiding kwam uit, de Kamer was boos en eiste opheldering. “Het bedrag was fout”, zei Rutte, “maar de sóm klopte.” Een achteloze onteigening. Donald Trump deed dat ook vaak als hij op een fout betrapt werd. “That’s information I was given”, zei hij dan. 

Rutte heeft een soort magisch-realistisch taalgebruik ontwikkeld, waarin de wetten van de logica zijn opgeschort en het onmogelijke mogelijk wordt

Bij de presentatie van het Sociaal Akkoord in 2013, de kredietcrisis was net voorbij, de eurocrisis nog gaande, riep hij ons op toch vooral auto’s en huizen te gaan kopen. Nee, erkende hij, de crisis wás nog niet voorbij, maar als wij deden alsof, zou het ook gebeuren. CDA-voorman Sybrand Buma noemde hem bij die gelegenheid de ‘Tsjakka-premier’.

‘Tsjakka’ was de strijdkreet van Emile Ratelband, een luidruchtige motivatiecoach die toen vaak op televisie was. Hij leerde je over gloeiende kooltjes rennen en heel hard ‘Tsjakaaaa!’ roepen. In 2011 maakte ik dezelfde vergelijking als Buma. Ik beschreef Rutte als een Ratelband-achtige motivatiecoach voor een zaal werknemers die net gehoord hebben dat ze ontslagen worden: “Energiek beent hij over het podium met een 1000 watt-grijns. ‘Dit ís geen ramp’, roept hij, ‘dit is een káns!’ ‘Dit ís geen probleem, dit is een uítdaging! Dit is geen afbraak, dit is een kwaliteitsverbetering! Tsjakaaaaaa!’ Welkom in het post-empirische tijdperk. De feiten zijn wat je gelooft, wat je gelooft zijn de feiten.”

Emile Ratelband deed aan NLP, neurolinguïstisch programmeren, een quasi-wetenschappelijke methode tot zelfrealisatie met een sektarische aanhang, vooral in Amerika, maar ook in Europa. De kern van NLP is dat je voor jezelf een schijnwereld creëert, en doordat je je naar die schijnwereld gedraagt, maak je hem tot realiteit. “Wij zijn niet geïnteresseerd in wat ‘waar’ is”, schrijven de grondleggers van NLP, “alleen wat bruikbaar is telt.” Veel hedendaagse politici passen NLP-principes toe, bewust of onbewust, met name de zogeheten populisten, Trump, Wilders, Johnson, Farage. Ze zijn niet getrouwd met de waarheid, het gaat om wat ‘bruikbaar’ is. Zij zijn niet bezig met een rationele analyse van maatschappelijke kwesties, zij zijn vooral bezig met communiceren. Met emoties. Dat Ruttes communicatiestijl ook NLP-trekjes heeft, is geen wonder, hij volgde NLP trainingen bij het Phoenix instituut in Utrecht.

Rutte was een meester in het krijgen van vergeving. Het personage dat hij neerzet, de immer opgewekte, goedlachse boy next door, is zo overduidelijk gespeend van iedere kwade intentie, dat het weinig moeite kost om aan te nemen dat hij te goeder trouw was

Dit zou Ruttes open relatie met de waarheid kunnen verklaren. Waarheid is betrekkelijk, uiteindelijk gaat het om wat werkt. Zo kun je vaak wegkomen, maar niet altijd. Het beste is als de leugen onbetrapt blijft. Wordt hij wel betrapt, dan moet hij worden vergeven. Rutte was een meester in het krijgen van vergeving. Het personage dat hij neerzet, de immer opgewekte, goedlachse boy next door, is zo overduidelijk gespeend van kwade intenties, dat het weinig moeite kost om aan te nemen dat hij te goeder trouw was. Ook tijdens het Omtzigt-debat weer: ja, natúúrlijk kreeg hij om haf acht een seintje van een insider – zo werkt het! 

Lukt het niet meer de leugens te verbergen en begint het vergevingskrediet op te raken, dan komt het einde in zicht. Donald Trump raasde in sneltreinvaart op dat punt af en bereikte het binnen één ambtstermijn, Rutte opereerde beschaafder, behoedzamer, slimmer, dus hij hield het langer vol, maar ook hij lijkt dat punt nu te hebben bereikt.

En wat heeft hij nu helemaal gedaan? Een reëel bestaand probleem besproken (Omtzigt) en een telefoontje aangenomen! Maar dat was de waarheid, waarvan Rutte wist dat hij op dat moment niet zou werken. Op zoek naar wat wel werkte, koos hij voor de categorische ontkenning. Die een leugen bleek. Net die ene leugen te veel.

Als nijver student van de naoorlogse Amerikaanse politiek weet Rutte maar al te goed wat men tegen Nixon zei toen die weg moest vanwege Watergate: ‘It’s not the crime, it’s the cover up.’

Demissionair premier @markrutte knipoogt naar @SigridKaag nadat door een vraag van @geertwilderspvv duidelijk is geworden dat er contact is geweest over de nieuw te kiezen Kamervoorzitter. #formatie2021 pic.twitter.com/Q8OfgHjJwY

— David van Dam (@Daphid) April 6, 2021