Spring naar de content
bron: anp

Ruime meerderheid Nederlanders wil Gouden Koets op straat

De Gouden Koets is een fascinerend voertuig waar iedereen wel een mening over lijkt te hebben. Hoewel koning Willem-Alexander gisteren plotseling bekend maakte dat het gevaarte voorlopig op stal blijft staan, blijkt uit onderzoek dat de meeste mensen de koets gewoon weer op straat willen zien. Zeker 58 procent van de Nederlanders wil dat de koets weer gaat rijden. Komt het besluit van de koning te niet vroeg?

Gepubliceerd op: Geplaatst in de volgende categorieën:
Geschreven door: Kemal Rijken

Op het stationsplein van Haarlem staan zuilen met rode, witte en zwarte canvasdoeken. ‘Wat is jouw mening over de Gouden Koets?’ valt op een van de affiches te lezen, met een wijsvinger erbij die mensen uitnodigt om op een zeepkistje hun mening te delen. Alle meningen worden hier vastgelegd voor een onderzoek van het Amsterdam Museum, dat sinds 18 juni vorig jaar de Gouden Koets tentoonstelt. Niet alleen is het de bedoeling om kennis onder voorbijgangers te testen en met ze te delen, maar ook en om vragen over de Gouden Koets te verzamelen. Museumpersoneel is vandaag in de weer om mensen naar de stellages te lokken. “Kent u de Gouden Koets en zou u daarover iets kwijt willen?”, vraagt projectleider Bibi Scholten van Aschat aan een voorbijganger. De man staat even stil en aarzelt, maar loopt toch door. Even later spreekt iemand anders twee Turks-Nederlandse jongens van een jaar of twaalf aan. “Ik vind dat de Gouden Koets moet blijven,” zegt een van hen. “Ja,” roept de ander, “de Gouden Koets hoort bij Nederland en is mooi.” Op school hebben ze les gehad over het rijtuig en de discussie erover. Ze stappen de zuil in en nemen hun bijdrage op. Scholten van Aschat lijkt tevreden: weer een mening erbij.

In het Amsterdam Museum loopt sinds juni vorig jaar een tentoonstelling over de Gouden Koets, die de koning enkele jaren geleden liet restaureren. Het antieke gevaarte werd eind negentiende eeuw vervaardigd en in 1898 ‘door de bevolking van Amsterdam’ aan de Oranjes geschonken, toen de achttienjarige prinses Wilhelmina de troon besteeg. Waarschijnlijk uit angst voor een oordeel van het publiek over protserigheid en duurdoenerij, aldus de tentoonstellingsmakers, besloot ze om hem een paar jaar in de garage te stallen. Pas later begon ze erin te rijden en werd de koets bij ceremonies ingezet. Op een gegeven moment kwam hij jaarlijks van stal voor de rijtoer op Prinsjesdag en soms werd hij gebruikt tijdens koninklijke trouwerijen. Met de jaren is het rijtuig onderdeel geworden van het collectieve Nederlandse geheugen en door monarchisten wordt het gezien als het belangrijkste symbool dat de band tussen de Oranjes en ‘het volk’ symboliseert.

Abboneer op een lidmaadschap

Flinke korting op een digitaal jaarabonnement

Sluit nu voordelig een abonnement af en maak kennis met de journalistieke kracht van HP/De Tijd. (Op elk moment opzegbaar.)

Kies een abonnement

Voor het volk of niet, mede dankzij de woke-beweging is de Gouden Koets de laatste jaren onderwerp van discussie geworden. Anti-slavernij-activisten wijzen op de afbeelding ‘Hulde der koloniën’, een van de vier panelen, waarop halfnaakte Creoolse slaven en Indische koelies buigen voor witte Nederlanders in toga’s. Het is een ouderwets koloniaal schouwspel waarin Europeanen als oppermachtig en niet-Europeanen als minderwaardig zijn neergezet. Honderd jaar geleden viel niemand daar over, maar nu is de maatschappij veranderd. “Het is racistisch en archaïsch,” zeggen critici. Wat hen betreft past de koets niet meer in deze tijd, waarin groepen migranten een plek in de maatschappij hebben verworven. Volgens deze activisten kan hij maar beter definitief naar een museum gaan of op de schroothoop belanden.

Koning Willem-Alexander en koningin Maxima vertrekken in de Gouden Koets op het Binnenhof op Prinsjesdag. (2015)
bron: anp

Na de renovatie besloot koning Willem-Alexander om de Gouden Koets uit te lenen aan het Amsterdam Museum, dat er een tijdelijke expositie omheen bouwde. Onderzoeksbureau Motivaction kreeg in april 2021 de opdracht om een zogenoemd vooronderzoek te doen naar de mening van de bevolking over de koets en of men wil dat hij weer in gebruik genomen wordt. Op die vraag antwoord 46 procent positief. Nog eens twaalf procent sluit zich daar bij aan, maar vindt wel dat het omstreden ‘slavernijpaneel’ moet worden aangepast. Bij elkaar wil dus 58 procent van de mensen – Motivaction deed immers een representatieve steekproef – dat de Gouden Koets opnieuw gaat rijden. Een minderheid van 32 procent vindt dat het bladgouden rijtuig voor altijd in het museum moet blijven en een kleine vijf procent wil hem helemaal nergens meer tentoonstellen – of hier mensen tussen zitten die hem willen laten vernietigen, is onbekend. Nog eens vijf procent weet niet wat er met het ding moet gebeuren.

Terug naar de tentoonstelling ‘De Gouden Koets’. Samen met conservator Annemarie de Wildt wandelen we door de gangen van het museum. Zij zat in een elfkoppige onderzoeksgroep die de expositie samenstelde. Deze werd over verschillende thema’s en sub-onderwerpen geadviseerd door een ‘klankbordgroep’ van 22 specialisten. In de klankbordgroep zaten onder meer historicus James Kennedy, schrijfster Simon(e) van Saarloos, oud-politica Kathleen Ferrier en onderzoeker Karwan Fatah-Black. Uiteindelijk hebben de expositiemakers er bewust voor gekozen om letterlijk en figuurlijk vrijwel alle kanten van de koets te belichten, alsmede de diverse meningen van voor- en tegenstanders. “Wij willen niet bepalen wat bezoekers moeten denken, maar willen dat iedereen een eigen afweging kan maken,” aldus De Wildt. Ook zijn zestien kunstenaars gevraagd om een werk te maken dat in de tentoonstelling te zien is. “Alle bezoekers moet zich kunnen herkennen in het verhaal.”

Aan het einde van de route wordt getoond hoe de koets in de laatste decennia is benut. Niet alleen de antiracistische activisten zijn tegen het gebruik van het rijtuig, maar ook zelfbewuste Surinamers, Curaçaoënaars en Indische Nederlanders in de jaren negentig en 2000 maakten hun onvrede eveneens kenbaar. Verder is het bekende videofragment te zien van het witte verfbommetje dat een republikeinse demonstrant op 2 februari 2002 naar de koets gooiden tijdens het huwelijk van Willem-Alexander en Máxima Zorreguieta. Na alle politieke meningen te hebben aanschouwd, stappen we naar buiten. “Dit is hem dan,” zegt De Wildt, wijzend op de Gouden Koets in een glazen vitrine op de binnenplaats. In het echt is hij veel kleiner dan hij op televisiebeelden lijkt, zo concluderen we. Andere bezoekers bekijken hem ook. “Kunnen ze dat paneel niet gewoon afdekken?”. rept een oudere vrouw tegen haar man, die zegt dat “dat een goed idee zou zijn.” De Wildt geeft haar mening niet zolang het publieksonderzoek nog loopt.

Uit vele talkshowuitzendingen, journaals, krantenartikelen en opiniestukken zou je denken dat half Nederland aanstoot neemt aan het veelbesproken paneel, maar feitelijk wil een groot deel van de bevolking de Gouden Koets behouden

Het vooronderzoek van Motivaction laat ook een aantal andere interessante dingen zien. Zo blijkt dat 87 procent van de ondervraagden de koets nog nooit in het echt heeft bekeken en dat 72 procent geen weet heeft van het omstreden paneel ‘Hulde der koloniën’. Slechts negen procent van de mensen associeert de koets met het koloniale verleden. Van de mensen die de koets weer wil laten rijden heeft 36 procent een migratieachtergrond. Eén conclusie kunnen wij van HP/De Tijd zelf al trekken: het beeld dat in het publieke debat en in de media wordt opgevoerd strookt niet met de werkelijkheid. Uit vele talkshowuitzendingen, journaals, krantenartikelen en opiniestukken zou je denken dat half Nederland aanstoot neemt aan het veelbesproken paneel, maar feitelijk wil een groot deel van de bevolking de Gouden Koets behouden en associeert slechts een klein deel het gevaarte met het omstreden koloniale verleden van Nederland. 

De resultaten van Motivaction zijn onderdeel van een groter geheel, vertelt Maurice Seleky, hoofd communicatie en marketing van het Amsterdam Museum. “We wilden voorafgaand en tijdens de tentoonstelling zoveel mogelijk Nederlanders bij het onderwerp betrekken. Een van de manieren om dat te doen is door het stimuleren van de maatschappelijke dialoog rondom de koets met behulp van ons onderzoek. We doen dan ook een kwalitatief en kwantitatief onderzoek.” Binnen en buiten de muren van het museum wordt aan mensen gevraagd hun mening te geven over de koets, zoals bij de mobiele installatie in Haarlem. Seleky: “We zijn alle Nederlandse provinciehoofdsteden plus Rotterdam en Amsterdam langsgegaan. Met de installatie bevragen we Nederlanders in vijf interactieve modules over hun kennis en kijk over en op de Gouden Koets.”

Het Amsterdam Museum is beretrots op de mobiele onderzoekinstallatie. “We wilden een speelse, interactieve installatie ontwikkelen waarmee we een complex onderwerp voor een breed publiek toegankelijk konden maken. We zijn de provincies ingegaan omdat we voor dit deel van ons kwalitatieve onderzoek niet alleen meningen van museumbezoekers willen maar juist ook van ‘heel’ Nederland. We gaan zoveel mogelijk naar de mensen toe om het zo laagdrempelig mogelijk te houden,” aldus Seleky. De hoofdstad kreeg een andere behandeling, want daar stond de installatie ook in de armere wijken buiten de ringweg A10. Volgens Seleky is het Amsterdam Museum extra geïnteresseerd in de verschillen in de eigen thuisstad, vanwege de rol als stadsmuseum.

De koets is een prachtig historisch kitschding, maar het paneel is denigrerend. Dat moet vooral in een museum staan met uitleg erbij

Erwin Olaf

De enquête van Motivaction krijgt na afloop van de tentoonstelling nog een vervolg. Hoe die eruit gaat zien, kan Seleky nog niet zeggen. Hij kan dan ook niets voorspellen over de uitkomsten van het vooronderzoek. “De onderzoeksresultaten zijn heel interessant, maar we analyseren en duiden ze pas na afloop van het gehele onderzoek. We lopen niet vooruit op de resultaten van het bredere onderzoek.” Dat de koning al in januari, ruim een maand voor het einde van de expositie, zou besluiten om de koets voorlopig niet meer te laten rijden, kon Seleky niet bevroeden toen dit interview in december werd afgenomen.

Wij legden de uitkomsten van het onderzoek alvast voor aan twee van de zestien kunstenaars die een bijdrage leverden aan de tentoonstelling. Een van hen is Erwin Olaf. Olaf is bekend bij de koninklijke familie: hij fotografeerde het gezin eerder een paar keer en ontwierp de kopzijde van de euro met het hoofd van koning Willem-Alexander. De kunstenaar vindt dat de monarchie een bindende functie heeft. “Het verbaast me niks dat 58 procent van de mensen de koets wil laten rijden. Ik begrijp het sentiment,” zegt hij. Maar hij is het niet met die ondervraagden eens. “De koets is een prachtig historisch kitschding, maar het paneel is denigrerend. Dat moet vooral in een museum staan met uitleg erbij. Ik zou me ook gekwetst voelen als er homoseksuelen op zo’n paneel als minderwaardig worden afgeschilderd. Ik zou dat ding niet meer op straat laten rijden. Het ding kwetst en doet pijn, en het maakt de koning en zijn familieleden ook extra kwetsbaar.”

Olaf voelt er ook niets voor om het omstreden paneel aan te passen, zoals twaalf procent van de mensen wil. “Je kunt geen Beeldenstorm doen. Dat hebben we een keer gehad in Nederland en dat moeten we niet weer doen. Het is riskant als je kunstobjecten gaat aanpassen en het schept een verkeerd precedent. Straks wil de volgende generatie de koets paars maken omdat die niets heeft met goud. Het ding moet daarom naar een museum waar het met bordjes erbij en in de context kan worden uitgelegd.” Olaf vindt het ‘verbazingwekkend’ dat slechts negen procent van de mensen de Gouden Koets associeert met het koloniale verleden. “Dan heeft die overige 91 procent flinke stront in de ogen. Die moeten snel naar de oogarts. Het druipt er toch van af dat de koets een verheerlijking van het koloniale verleden is? Op de koets zie je een witte man die een Bijbel aanbiedt en boven de donkere mensen staat.” Het lijkt op hetzelfde maatschappelijke omkeerproces dat rondom Zwarte Piet plaatsvond, dat tien jaar geleden in gang werd gezet en ook niet vanzelf ging, aldus de kunstenaar. “Ik dacht er ook nooit over na totdat ik zag wat het mensen aandoet. Dat zal ook met de koets zo kunnen gebeuren.”

Het gewraakte paneel van de Gouden Koets

Raul Balai is een van de andere kunstenaars die een bijdrage leverden aan de tentoonstelling. Zijn vader is de Surinaamse slavernijonderzoeker Leo Balai. Zelf ging de kunstenaar eerder namens Nederland Wordt Beter / Zwart Piet Is Racisme in gesprek met wijlen burgemeester Eberhard van der Laan van Amsterdam om Zwarte Piet in de ban te doen. Hoewel hij goed bekend is met de activisten, is Balai niet verbaasd over de uitkomst van het vooronderzoek. Een ander detail uit het onderzoek: van de mensen die wil dat de koets weer gaat rijden heeft 49 geen en 36 procent wel een migratieachtergrond. Ruim twee derde van deze ondervraagden heeft zijn wortels dus deels buiten Nederland liggen, net als Balai. Volgens hem laat dit feit zien dat gehechtheid aan nationalisme en het koningshuis, en ‘het erbij willen horen’, niet samenhangen met etniciteit. “Kijk naar Koningsdag. Dat is een prachtig voorbeeld van het veroorzaken van een Pavlov-reactie. Het brengt van kinds af aan een positieve reactie teweeg onder de mensen: je bent een dagje vrij, kunt feest vieren op straat, lachen met je buren en vrienden en je kunt er ook nog een centje mee verdienen. Net als Koningsdag is de Gouden Koets een deel van onze beleving bij het koningshuis.”

De kunstenaar blijft de monarchie “een rare constructie vinden, want eigenlijk hebben de Oranjes nog te veel macht in dit land”. Balai: “Prins Bernhard junior zou de Formule 1 op Zandvoort niet voor elkaar hebben gekregen als hij geen Oranje was geweest. En kijk naar zijn louche zakenrelaties op de Balkan. Die zouden zeker met grote gretigheid zijn aangepakt als hij geen lid zou zijn van de koninklijke familie.” Van de groep Caraïbische Nederlanders is nog een deel koningsgezind, stelt Balai vast. “Als je naar mijn eigen gemeenschap kijkt, de Surinaamse, dan zie je dat veel ouderen koning Willem III nog eerbiedigen. Hij heeft de administratieve afschaffing van de slavernij, in 1863, alleen maar getekend omdat hij dat als koning moest en niet omdat hij er vóór was. En ja, deze mensen lezen het paneel op de Gouden Koets waarschijnlijk niet zoals ik het lees. Wel denk ik dat zij in de minderheid zijn omdat de huidige generaties Surinaamse Nederlanders beter geïnformeerd zijn over dit soort propaganda.”

Uiteindelijk was het niet aan de tentoonstellingsmakers en kunstenaars, maar aan de majesteit zelf om te besluiten wat er met de Gouden Koets moest gebeuren na de tentoonstelling, die op 18 februari afloopt. Het voertuig is immers in zijn bezit en als hoofd van de koninklijke familie kan alleen hij beslissen wat ermee gebeurt. Tijdens de productie van dit artikel werd links en rechts al gefluisterd dat Willem-Alexander voor de veilige weg zou kiezen en de koets in een museum zou laten. Nu hij dat al heeft gedaan kan hij, zoals Erwin Olaf aangeeft, kiezen voor de glazen koets. Die is ouder en daarin zijn de Oranjes beter zichtbaar voor de menigte langs de kant. Anderzijds had hij de enquête van Motivaction ter hand kunnen nemen en kunnen zien dat een ruime meerderheid van de bevolking het wél ziet zitten dat de koets weer gaat rijden.

De reden waarom de Majesteit juist nu met zijn beslissing naar buiten komt, valt vooralsnog onder het geheim van Paleis Noordeinde

Ondertussen is het onderzoek van het Amsterdam Museum nog steeds niet afgerond. De resultaten van de mobiele installatie worden er nog bijgevoegd. Dat is een grabbelton aan meningen van honderden mensen op straat. De een schrijft ‘de fik erin’ terwijl de ander zegt dat ‘hij gewoon moet blijven rijden’. En het Amsterdam Museum zal nog steeds een aanvullend onderzoek door Motivaction laten doen, want wie weet is de mening van de bevolking na deze tentoonstelling toch nog veranderd. Maar eigenlijk doet dat er nu niet meer toe, want de koning heeft onverwachts en ruim voor het einde van het project zijn beslissing bekend gemaakt. Volgens ingewijden was de koning op de hoogte van het lopende onderzoek. Had hij misschien niet beter kunnen wachten op alle uitkomsten? In ieder geval was artistiek museumdirecteur Margriet Schravemaker een beetje verrast, want ‘de tentoonstelling die wij hebben gemaakt staat er tot eind februari’, zei ze tegen de NOS. De reden waarom de Majesteit juist nu met zijn beslissing naar buiten komt, valt vooralsnog onder het geheim van Paleis Noordeinde. We kunnen er naar gissen, maar zullen waarschijnlijk nooit weten wat zijn werkelijke beweegredenen zijn geweest.

Wel geeft de koning terecht aan dat er nog steeds Nederlanders leven die dagelijks de pijn van discriminatie voelen. Het helingsproces is nog niet voorbij, aldus de vorst. “Naar elkaar luisteren en begrip opbrengen voor elkaar zijn wezenlijke voorwaarden om tot verzoening te komen en pijn in de ziel van mensen weg te nemen. Ik weet dat we daartoe in staat zijn, ook al is het een lange en moeilijke weg.” Alleen als er volledige verzoening is, kan de Gouden Koets weer rijden op Prinsjesdag, stelt de vorst. In die zin moeten velen nog eventjes geduld hebben.

Kader: Kosten expositie De Gouden Koets

De raming voor het maken van de tentoonstelling, het uitgebreide publieksprogramma, de ontwikkeling van een expositieboek en het uitrollen van de onderzoeken komt neer op 1,4 miljoen euro. Een grote expositie zoals deze wordt gefinancierd uit eigen middelen, uit kaartverkoop, de verkoop van het boek en andere producten. Verder wordt de ontwikkeling bekostigd uit sponsoring, fondsen en particuliere gevers. Maurice Seleky: “Hoeveel de expositie uiteindelijk oplevert is nog niet bekend en is voor ons ook minder interessant. We vinden het belangrijk onze kerntaak als museum uit te voeren. We hebben aandacht voor actuele onderwerpen. Dit doen wij zorgvuldig vormgegeven in inhoud en ook financieel. Ons succes zit ook in de maatschappelijke impact die we als museum met het hele project maken.”

Kader: In de rest van Europa?

In andere Europese vorstenhuizen wordt ook nog met koetsen rondgereden, maar dan alleen tijdens speciale gelegenheden. Zo is Groot-Brittannië het enige andere land met een Gouden Koets – zonder omstreden paneel – en kent Denemarken net als Nederland een glazen koets. In Zweden laat koning Carl XVI Gustaf zich rondrijden in een open koets, evenals de Deense koningin Margrethe II en de leden van de Britse koninklijke familie. In België en Noorwegen zijn koetsen afgeschaft, zij het dat de Noren – net als de Zweden – een koninklijke arrenslee hebben. Verder kent Zweden ook een koningssloep. In Nederland heeft koningin Juliana haar sloep ooit in het museum laten zetten. Hij is nu te ‘droog’ om te renoveren en opnieuw in de vaart te nemen.