67. Dood van een non (1961)
Maria Rosseels (1916 – 2005)

Kristien Hemmerechts:  De nonnen op mijn school hebben mij vaak op hoogmoed betrapt. Het was een verraderlijke zonde: je kon die begaan zonder dat je je ervan bewust was. Ook Sabine Arnauld, hoofdpersonage in Dood van een non maakt er zich schuldig aan, althans in de ogen van de zusters in het klooster dat ze wil betreden. De roman legt de absurditeit van die obsessie met hoogmoed bloot zonder het geloof of gelovige mensen belachelijk te maken. Auteur Maria Rosseels weet het evenwicht te bewaren tussen weerzin en respect. Wanneer je alle onzinnige ballast weg schraapt die het Katholicisme over de jaren heeft verzameld, blijft de poging over van de mens om een relatie met God aan te gaan. De lezer die erin slaagt het ontegensprekelijk gedateerde karakter van de roman te negeren, ontdekt een intelligente en fascinerende voorstelling van een verlangen dat – terecht of onterecht – ook vandaag onuitroeibaar blijkt.

68. De Metsiers (1950)
Hugo Claus (1929 – 2008)

Oek de Jong:  Ik heb de roman zojuist herlezen en vond hem opnieuw steengoed: een rauw en beklemmend verhaal, meesterlijk van psychologisch inzicht, compact geschreven, stampvol gebeurtenissen in krap honderd bladzijden. Ik heb het over het debuut van Hugo Claus: De Metsiers. Hij schreef dit kleine meesterwerk op zijn negentiende. Verbazingwekkend dat een negentienjarige al zoveel van het leven had gezien en begrepen.

De Metsiers – een boerenfamilie in het Vlaanderen van vlak na de oorlog. In het dorp zijn de Metsiers ongewenst. De toegang tot de mis is hen ontzegd. Ze worden veracht en gemeden. Het is een familie van primitieve hartstochten waar geen rem op zit. Als negentienjarige bewoog Claus zich meteen op het niveau van de Griekse tragedie: moord, incest, onverzoenlijke haat, verblinding. Een allesoverheersende moederfiguur, aangeduid als de Moeder. Mon, die samen met de Moeder haar man Metsier heeft vermoord, en nu met haar leeft. Bennie, achterlijke jongen, en zijn halfzusje Ana, samen een liefdespaar. Jules, ooit ook een minnaar van de Moeder. Dat alles bij elkaar op een afgelegen hoeve. Broeieriger kan het niet. Twee Amerikaanse soldaten worden ingekwartierd bij de Metsiers. Indringers zijn het, vreemdelingen. Alle in de familie verzamelde haat richt zich op hen. Tijdens een eendenjacht in het nachtelijk moeras volgt de ontknoping.

Bijzonder is ook de vorm van de roman: 25 korte monologen van de Moeder, Mon, Ana, Bennie, Jules en Jim Braddok. Het werkt beklemmend.  Ik citeer als smaakmaker de meteen al zo dreigende eerste zin: ‘Een half uur het duister in staren, zinloos staren naar de weg, waarlangs de Vette Smelders moet komen’. Eenmaal gelezen, is het een verhaal dat je niet meer vergeet.

69. Mannekino (1968)
Sybren Polet (1924 – 2015)

Elke Geurts: Mannekino is een moderne klassieker over het negenjarige wonderkind Guido Jagt, dat almaar doet alsof hij zeer middelmatig tot regelrecht dom is, omdat hij erachter is gekomen dat hij als hij zijn intelligentie toont raar bevonden wordt. Maar Guido – die met z’n negen jaar in wezen een zeer sluwe zakenman is en volwassenen in het bedrijfsleven omkoopt, bedriegt en voor z’n karretje spant – heeft zich voorgenomen om op zijn tiende miljonair te zijn om de studie voor zijn vader te kunnen betalen. Zijn vader moest stoppen met studeren toen Guido geboren werd. Mannekino is onderdeel van de Lokienreeks van Sybren Polet, maar kan ook heel goed los gelezen worden. Het is fabelachtig goed geschreven, speels, fascinerend om te lezen, op iedere bladzijde verrassend, wendbaar, fantasierijk, geestig en dient heden ten dagen door iedereen verplicht gelezen te worden.

70. Nachtboek van een slapeloze (1988)
Patricia de Martelaere (1957 – 2009)

Saskia de Coster: Sowieso is een al dan niet overleden Vlaamse auteur in Nederland alsmaar meer een curiosum. In het geval van de zowel Vlaamse als ook nog eens geniale Patricia de Martelaere is dat doodzonde. Nachtboek van een slapeloze, voor het eerst verschenen in 1988, is een prachtig, toegankelijk en toepasselijk gitzwart boek. Een man is bij aanvang simpelweg gelukkig en toch stort hij nacht na nacht meer in. De slapeloosheid neemt hem en zijn lichaam volledig over. Van zijn neergang doet hij iedere nacht verslag, een jaar lang. Wie zijn nachtelijk dagboek leest, voelt de snaren van het universum trillen in iedere wanhopige poging van de hoofdpersoon om toch de voeten op de grond te houden en te geloven dat het gewone leven een bescheiden feest is. Zijn hele, vredige gezinsleven wordt hem zo steeds meer een gruwel. Dat is veel te kort gezegd de tragiek die in Nachtboek van een slapeloze op een totaal meeslepende manier, met een enorm naturel, verteld wordt. Een onontkoombaar boek om tja, van wakker te liggen.

Tekst gaat onder de foto verder.

71. De Verbeelding (1999)
Herman Franke (1948 – 2010)

Lykele Muus: Dit boek had net de AKO Literatuurprijs gewonnen en Trafalgar Square stond op de voorkant, dus ik nam het mee op reis naar London. Ik heb zowat meer van het boek dan van die reis onthouden. Kort daarna zag ik de film Magnolia, ook zo’n slim geconstrueerde mozaïekvertelling. Over Magnolia wordt nog steeds gesproken, maar van De Verbeelding heb ik nooit meer iets gehoord. Die vorm van vertellen werd een soort heilige graal voor mij. Vermoedelijk zal ik tot mijn dood blijven proberen zo’n verweven constructie te scheppen, nooit zal ik daar zo glansrijk in slagen als Franke. Onder het web van verbindingen ligt nog een web, en daaronder nog een. Daarboven de boodschap dat ieder mens op zijn eigen, vaak mooie, manier beschadigd is, maar dat het leven desondanks draaglijk wordt van de juiste balans tussen realiteit en fantasie

72. Tobias en de dood (1925)
J. Van Oudshoorn (1876 – 1951)

Maarten ’t Hart: In boekhandels zoek je vergeefs naar werk van J. van Oudshoorn. Een totaal vergeten schrijver? Het lijkt er wel op. En dan te bedenken dat Bordewijk ooit Tobias en de dood de grootste roman uit de Nederlandse letterkunde heeft genoemd. Frits Hotz was het daar geheel mee eens en heeft in enkele verhalen zelfs geprobeerd de sfeer van Tobias en de dood weer op te roepen, onder andere in het verhaal Zand en grind. Zoveel is intussen zeker: van de vier romans die Van Oudshoorn heeft geschreven – het onvolprezen Willem Mertens’ levensspiegel, het iets minder geslaagde Louteringen, het superieure Achter groene horren – loopt Tobias en de dood, hoe archaïsch-plechtig het taalgebruik soms ook uitpakt, het meest nadrukkelijk vooruit op een werk als Noorderlicht van Bordewijk en De donkere kamer van Damocles van W.F. Hermans. Anders dan in de drie andere romans is hoofdpersoon Tobias niet alleen maar een mislukking.  Hij houdt zich, hoewel slachtoffer van chantage, staande in een geheimzinnige, grimmige wereld. En in deze roman is zelfs voor eenmaal in het werk van Van Oudshoorn sprake van een superieur soort humor.

73. Het uur tussen hond en wolf (1987)
Maarten ‘t Hart (1944)

Elsbeth Etty: Van het grootse meesterwerk uit de Nederlandse literatuur, Max Havelaar (1860), kan niet worden gezegd dat het onbekend of vergeten is. Des te meer geldt dat voor Het uur tussen hond en wolf: een Multatuliaanse sleutelroman waarin Maarten ‘t Hart afrekent met een Amsterdamse Slijmering, die hem een trauma heeft bezorgd, vergelijkbaar met dat van Douwes Dekker in de zaak-Lebak.

In 1980 kocht ’t Hart van het geld dat hij verdiend had met Een vlucht regenwulpen een monumentaal pand aan de Amsterdamse Oudezijds Voorburgwal. Eén verdieping hield hij zelf, de overige verhuurde hij aan onder meer vertaler en journalist bij NRC Handelsblad Hans Bakx. Die ontpopte zich als wanbetaler en pleger van huisvredebreuk met behulp van gewelddadige krakers.

Het conflict tussen huisbaas en huurder eindigde na kostbare verbouwingen en eindeloze procedures voor de rechter. “De enige manier om nog iets van het geld terug te zien is over dit alles een boek te schrijven …’ zegt ’t Harts alter ego Melchior in de roman en dat voornemen resulteerde in Het uur tussen hond en wolf: een wraakoefening met smakelijke roddels over duidelijk herkenbare figuren uit de literaire en journalistieke wereld.

Natuurlijk haalt dit boek het niet bij Multatuli’s aanklacht tegen koloniale wantoestanden en de calvinistische Nederlandse koopmansgeest. ’t Hart identificeert zich met de schraperige Droogstoppel en hij bespot Bakx, in het boek figurerend onder de naam Koudvuur, omdat die dweept met de vrijgevige Multatuli.

De uitgeefgeschiedenis van Het uur tussen hond en wolf lijkt op die van Max Havelaar met uitgever Theo Sontrop in de rol van Jacob van Lennep. Om te voorkomen dat het boek wegens laster uit de handel zou worden genomen liet hij de straatnaam Oudezijds Voorburgwal veranderen in Marnixkade en stuurde hij het typoscript ruim vóór publicatie naar Bakx. Die stapte echter niet naar de rechter, maar maakte gebruik van ’t Harts tekst voor een tegenaanval: de vileine sleutelroman Midas’ tranen. Allebei hilarische boeken en nog immer actueel als het gaat over jaloezie en wraak in bepaalde milieus.

74. Het verstoorde mierennest (1916)
C.J.A. van Bruggen (1874 – 1960)

Max Pam: Wie Carrie van Bruggen was, weten de meeste Nederlandse lezers nog wel. Zij schreef Prometheus, dat zij zelf ‘een bijdrage tot het begrip der ontwikkeling van het individualisme in de literatuur’ noemde. Ook haar taalboek Hedendaagsch Fetisjisme zal misschien nog een belletje doen rinkelen, maar dan alleen omdat Renate Rubinstein ernaar verwees in haar pamflet Hedendaags feminisme.

Wie C.J.A. van Bruggen was, weet daarentegen niemand meer. Hij was de echtgenoot van Carry, en ook schrijver/journalist. Bijna al zijn boeken en stukken zijn vergeten, maar één roman verdient het om aan de vergetelheid ontrukt te blijven: Het verstoorde mierennest.

Het thema is tegenwoordig weer uiterst populair: de ondergang van de wereld. Het gaat over een mijnwerker, diep neergedaald in een Limburgse schacht, die merkt dat iedereen om hem heen gestorven is. Hij weet naar boven te komen en ziet dat hij de enige overlevende is van een verschrikkelijk ongeluk dat de aarde heeft getroffen. Jonathan Strong, want zo heet hij, is de Hollandse Robinson Crusoë. Een vrolijk boek is het niet, want het eindigt met doodslag en in snikkende puntjes… Maar het leert je wel hoe Nederland er honderd jaar geleden uitzag. Nederland was toen een prachtig land, jammer van al die doden die op straat lagen.

Van harte aanbevolen!

75. Laten we vader eruit gooien (1967)
Mary Dorna (1891 – 1971)

Sylvia Witteman: Het oprakelen van ‘vergeten’ boeken is hip, net als de teelt van ‘vergeten’ groentes: soms worden ze terecht weer van stal gehaald, maar soms ook begrijp je best waarom men ze ooit de rug toekeerde; neem nu bijvoorbeeld snijbiet, of Hugo Claus. Ik twijfel nog steeds over John Williams’ Stoner (die ik niet zozeer een tragische held vond als wel een lafaard), maar als ik van íémand zeker weet dat ze een comeback verdient is het Mary Dorna.

Geestig-ironisch, met een flinke dosis verdriet, beschrijft ze de zeden en gewoontes van de benepen bourgeoisie, waarin ze zelf honderd jaar geleden opgroeide, als lastig en opstandig kind; een soort Joop ter Heul from hell, met een strenge vader, een zachte moeder en een, volgens betrokkenen ‘onmaatschappelijke voorkeur’.

In de leukste van Dorna’s sterk autobiografische verhalen is de ‘ik’ een jonge tiener, die voortdurend ongewenste betrekkingen aanknoopt met mensen buiten haar milieu. De zus van het dienstmeisje, bijvoorbeeld, Nelly, die een ‘meisje van pleizier’ is, met ‘zulke prachtige kleuren rose op de wangen, en zulke rode lippen. (…) In de kamer bevonden zich nog een groot bed, een neger en een papegaai. De neger heette Jim, en toen Nelly over liefde sprak gaf hij haar een zoen in de hals. Voor het eerst van mijn leven begreep ik dat zoenen prettig kan zijn. Ik had een paar dagen tevoren een vreselijke proef doorstaan met een jongen – het was juist de tijd dat er over zoenen en nog veel griezeliger dingen op school gesproken werd – en in mijn nieuwsgierigheid probeerde ik het in het smalle straatje dat voor dergelijke experimenten bij onze school in trek was. ‘Jasses, het is net nat spuug’ was de verpletterende ontdekking voor mezelf en ook voor de beteuterde jongen. Maar de neger had zulke prachtige witte tanden en Nelly zag er zo beeldig perzikachtig uit – ik begon iets van de liefde te begrijpen.’

Annie (waarom moet dat M. G. er eigenlijk altijd tussen?) Schmidt en Simon Carmiggelt waren zwaar schatplichtig aan Mary Dorna. En ik ook. Liefst zou ik hier haar complete oeuvre citeren om u te overtuigen, maar daar is geen ruimte voor. Haar werk is niet meer in druk, maar op joodsebibliotheek.nl is het gratis te lezen. Begin maar met de bundel Laten we vader eruit gooien en concludeer zelf: een ten onrechte vergeten meesterwerk.

(Een uitgebreide versie vindt u hier.)