Technologie heeft onze omgangsvormen veranderd. Het is hoog tijd om stil te staan bij de vraag of die nieuwe omgangsvormen ons nog bevallen en gelukkig maken. Digitale etiquette helpt ons om het sociale verkeer soepeler te laten verlopen.

Dat concludeerden we, Sanne Kanis en Aaron Mirck, toen we het hadden over etentjes die gezellig zouden moeten zijn, maar dat niet werden doordat onze vrienden te veel met hun telefoon bezig waren. We hadden het over al die keren dat we zelf niet goed wisten hoe men zich precies heurde te gedragen op WhatsApp, op social media of tijdens zakelijke calls. Waarom was er nog geen handleiding voor onze ergernissen en onzekerheden? 

We besloten om op onderzoek uit te gaan, experts te spreken, hun inzichten te bundelen en een moderne digitale etiquette te creëren. Dat je het mes en de vork aan de buitenkant als eerst gebruikt, weten we nu wel. Maar hoe heurt het in een wereld van Zoom-calls, vloggende kinderen, datingapps en maaltijdbezorgers? Het antwoord op die vragen vind je in onze digitale etiquettegids, Niet appen tijdens het eten, die op 9 november wordt gepresenteerd in Pakhuis de Zwijger in Amsterdam.

We hebben dit boek geschreven om de lezer op weg te helpen in een wereld waarin ervaringen worden beïnvloed en vormgegeven door slimme technologie. Dat technologie (negatieve) invloed heeft op ons gedrag, hebben we niet altijd door. We staan er niet of onvoldoende bij stil dat we ons online vaak anders gedragen dan we offline zouden doen. Zouden we onze sportprestaties en vakantiefoto’s printen en op het schoolplein uitdelen omdat we hopen dat onze vriendjes hun duimen opsteken en alles leuk vinden? Zou je in ‘het echt’ middenin een gesprek opeens weglopen, zoals dat op WhatsApp of datingapps geregeld gebeurt? Welke collega of leidinggevende stuurde je op zondag een telegram – de analoge variant van een appje – om je te vragen of je nog naar een bepaald document kan kijken? Als we dat gedrag offline niet oké vonden, waarom online dan wel?

Een van de verschijnselen van deze tijd, zijn complottheorieën die een groot publiek weten te bereiken op social media. Dat leidt niet zelden tot pijnlijke situaties: familieleden die elkaar niet meer spreken omdat ze het niet eens kunnen worden over Covid-19, vriendengroepen die uit elkaar vallen of ongemakkelijke gesprekken op verjaardagen en werkborrels.

Iedereen die het wel eens geprobeerd heeft, weet dat het niet werkt om iemand te overtuigen dat een bepaalde complottheorie niet klopt

Catarina Dutilh Novaes, hoogleraar filosofie aan de Vrije Universiteit

Complotten lijken ook steeds gekker te worden. Hillary Clinton is de baas van een internationaal netwerk van pedofielen. Covid-19 en klimaatopwarming zijn nep en bedacht door het World Economic Forum om de macht te grijpen. Poetin brengt vrede in Europa. De wereld wordt geregeerd door reptielen. Dat laatste complot, over reptielen, wordt trouwens door ruim 300.000 Nederlanders geloofd.

Hoe heeft het zover kunnen komen? En hoe ga je om met iemand die in complotten gelooft? En welke rol spelen social media? Cees Zweistra, filosoof, schrijver en docent aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam, schreef er twee boeken over: Waarheidszoekers (over complotten) en Verkeerd Verbonden (over social media). Weet hij waar al deze complotdenkers vandaan komen?

Zweistra ziet een verschil tussen de mensen die alternatieve theorieën ontwikkelden over 9/11 of UFO’s en de huidige complotdenkers, de corona- en stikstof-ontkenners. Het complotdenken van vandaag draait volgens hem niet zozeer om het weerleggen van de feiten. De complotdenkers van nu voelen zich niet verantwoordelijk voor het collectief belang en zoeken een theorie die daar bij past. 

“Neem de stikstof-ontkennende boer. Hij spreekt over ambtenaren die het stikstofprobleem verzonnen hebben. In feite is het een kwestie van onwil. Als hij erkent dat het stikstofprobleem een probleem is, dan dwingt hem dat tot actie. Als hij erkent dat de veeteelt medeverantwoordelijk is voor het klimaatprobleem, moet hij minder vee houden. Daar heeft hij geen zin in. Hetzelfde geldt voor corona-ontkenners. Die zijn in de eerste plaats niet bezig met de zogenaamd verborgen agenda van het World Economic Forum, maar voelen niets voor de corona-maatregelen.”

Helpt het om nepnieuws, zoals complottheorieën, te checken op feitelijke onjuistheden? Experts denken van niet. Catarina Dutilh Novaes, hoogleraar filosofie aan de Vrije Universiteit, vertelde aan NRC dat het niet handig was om nepnieuws te factchecken, omdat het zich daardoor verder verspreidt en weinig mensen zou overtuigen van de onjuistheid van het nepnieuws. Zo ver wil Zweistra niet gaan: “Natuurlijk is het belangrijk dat we doorgaan met het laten zien van onjuistheden in complottheorieën. Het is ook belangrijk dat media dit blijven doen. Maar iedereen die het wel eens geprobeerd heeft, weet dat het niet werkt om iemand te overtuigen dat een bepaalde complottheorie niet klopt. Dat komt niet doordat de aanhanger van een complottheorie dommer of irrationeel is. Het komt doordat de hedendaagse aanhanger van een complottheorie eigenlijk niet bezig is met het bewijzen van de complottheorie.” Toch ziet hij ook dat factchecken an sich weinig zin heeft: “De standaardreflex is vaak het weerleggen en ontmaskeren van complottheorieën. Dat werkt niet omdat het complotdenken van nu niet gaat over feiten, maar over een levenshouding.”

Ruurd Oosterwoud, de oprichter van DROG, een organisatie tegen nepnieuws en desinformatie, sluit zich hierbij aan. Volgens hem werkt factchecken juist averechts omdat je een foute boodschap herhaalt, waardoor mensen die onjuiste associatie onbewust nog een keer maken. “Vandaar dat we zeggen: debunking is te laat, daarom moeten we prebunken.” Oosterwoud heeft daarom met DROG een ‘vaccin’ ontwikkeld tegen desinformatie. Ze ontwikkelen games waarbij deelnemers ervaren hoe het is om nepnieuws te verspreiden en hiermee technieken en tactieken van de verspreiders van nepnieuws te leren herkennen. Dat moet de spelers weerbaarder maken tegen nepnieuws. Volgens onderzoek in samenwerking met Cambridge University blijken de deelnemers die dit spel hebben gespeeld een stuk succesvoller in het herkennen van nepnieuws.

Wie slim wil omgaan met mensen die in complottheorieën geloven, zou volgens Zweistra niet moeten vergeten dat het huidige complotdenken niet om de feiten draait. De inhoud van een complottheorie weerleggen heeft weinig zin, want de complottheorie fungeert als smoes om geen verantwoordelijkheid te nemen voor het collectief. Tip één is dus: ga niet in discussie over de feiten, want dat levert niets op. 

Hoe moet het dan wel? Volgens Zweistra zou je de vraag moeten stellen wat iemand nu precies verstaat onder een ‘goed leven’. Dat klinkt wat vergezocht, maar volgens hem is het een mooi startpunt van een dialoog. “Wat een goed leven is, is de vraag waar het in de klassieke ethiek om draait. Dat zorgt voor een dialoog. Of je vraagt de ander hoe het kan dat jullie er allebei zo anders over denken. Zo kom je uit het ‘wij-versus-zij’-denken. Dat is een goed startpunt.” 

WhatsApp leent zich niet voor zo’n diepgaand gesprek. Nuance, sarcasme en empathie gaan al snel verloren in de berichtenapp. Als je schoonvader een complottheorie deelt in een groepsapp, reageer dan niet via de app. Bel of bezoek hem, niet om hem te vragen waarom hij gelooft dat onze wereld eigenlijk door reptielen bestuurd wordt. Voer een gesprek over wat er volgens hem belangrijk is in het leven. En hoe het kan dat jullie zo anders over de heerschappij van reptielen denken. Misschien komen jullie er wel samen uit. 

Vuistregels

• Als iemand een complottheorie in de groepsapp deelt, heeft het weinig zin om hierover in discussie te gaan. Het maakt iemand die zo’n theorie deelt in feite niet uit of de theorie klopt, de theorie is een goed geformuleerd smoesje om bepaalde verantwoordelijkheden uit de weg te gaan. Het beste is dus maar om complottheorieën en nepnieuws te negeren. 

• Hoe het wel moet? Probeer een gesprek te voeren over hoe het kan dat jullie er allebei een compleet andere visie op nahouden. Of vraag de ander wat hij of zij een goed leven vindt. Doe dat niet via de chat, maar telefonisch of in het echt. 

• Vraag je altijd af of jij degene bent die in gesprek moet gaan over de complottheorie. Is er iemand die hem beter kent of dichterbij staat? Misschien zou je partner eens met je schoonvader in gesprek moeten gaan, die staat immers veel dichterbij hem.

Met uw donatie steunt u de onafhankelijke journalistiek van HP/De Tijd. Word donateur of word lid, al vanaf €4 per maand.