Het inhoudelijke failliet van de sociale psychologie
De sociale psychologie is lang een liefde van mij geweest – ik heb het tenslotte zelf gestudeerd – maar de laatste jaren overheerst teleurstelling. Alsof iemand die je vroeger bewonderde langzaam afglijdt naar wezenloosheid. En dat komt niet eens door de affaire-Stapel. Sterker nog, op een dieper niveau vormt zijn fraude een perfecte illustratie van het inhoudelijke failliet van de sociale psychologie: er valt niets interessants meer te ontdekken, alleen nog maar te scoren, dondert niet met wat.
Diederik Stapel
De zelfverzonnen onderzoekjes van Stapel waren onzin, maar de volgens de regelen der kunst uitgevoerde onderzoeken zijn ook onzin. Neem de recente hit van de beroemde sociaal-psychologen Dan Gilbert en Timothy Wilson, gepubliceerd in Science, en gerapporteerd in NRC Handelsblad: mensen koesteren collectief voor zichzelf een ‘end of history’-illusie. Hiermee wordt bedoeld dat mensen van welke leeftijd dan ook verwachten in de komende tien jaar minder te zullen veranderen dan zij tot nu toe veranderd zijn. Ze hebben dus van zichzelf het idee dat hun persoonlijkheid op het moment van ondervraging is uitgekristalliseerd en dat die in de toekomst wel zo ongeveer hetzelfde zal blijven.
Illusie
Dit klopt niet, hebben de onderzoekers gevonden, want op elke leeftijd signaleerden mensen veranderingen bij het terugkijken op de laatste tien jaar. Ze denken alleen maar dat ze ‘af’ zijn en kunnen zich niet voorstellen dat ze wel degelijk zullen veranderen. Vandaar dat de psychologen spreken over een illusie.
Wat is een persoonlijkheid?
Grappig hoor, dacht ik in eerste instantie, logisch ook, want mensen zitten inderdaad onverbiddelijk gevangen in het heden en zijn behalve in de afdeling dagdromen slecht in staat om de toekomst te voorspellen. Maar toen ik er iets langer over nadacht, verloor ik de greep op wat hier nu eigenlijk wordt beweerd. Wat is een persoonlijkheid? Wat is een verandering? Als ik zelf tot de respondenten had behoord, zou ik net als iedereen gezegd hebben dat ik voor de komende tien jaar geen veranderingen qua persoonlijkheid verwacht. Maar in tegenstelling tot het gevonden effect zou ik voor de afgelopen tien jaar óók geen veranderingen hebben genoemd.
Verschuivingen, geen verandering
Mijn idee van een persoonlijkheid is dat die constant en tamelijk onveranderlijk is. Ik zit nog precies zo in elkaar als tien, twintig, veertig jaar geleden, reageer op dezelfde manier en vind dezelfde dingen waardevol. Er hebben zich verschuivingen in voorkeuren voorgedaan, laten we zeggen op gebied van muziek en vriendenkring, maar ik zie dat soort dingen als niet heel belangrijke details. Zelfs leeftijdsgebonden mijlpalen als trouwen, kinderen krijgen of grijze haren vind ik geen essentiële veranderingen. Ik kan ze imaginair aftrekken van mezelf en vervangen door andere kenmerken, en er zou toch min of meer dezelfde persoon overblijven.
Het idee van een hardnekkige persoonlijkheid past natuurlijk niet binnen de discipline van de sociale psychologie die de mens vooral ziet als het resultaat van op hem inwerkende omgevingsfactoren, terwijl die mens zelf door middel van onbewuste zelfrechtvaardiging in de illusie verkeert dat hij de zaak onder controle heeft. Het is maar net hoe je er tegen aankijkt en hoe je concepten als persoonlijkheid en verandering definieert.
Wat is de waarde van sociaal-psychologisch onderzoek?
Zelfs als het fenomeen ‘ik verander niet meer’ echt is (ik twijfel vooralsnog niet aan de methodologie van deze gerenommeerde onderzoekers) en er dus sprake is van een collectieve illusie betreffende de toekomst, blijft de vraag over wat de maatschappij opschiet met deze ontdekking. Wat is de waarde van dit sociaal-psychologische factoïde, als voor iets onbestendigs als het weer geldt dat statistisch gezien de beste voorspelling voor het weer van morgen het weer van vandaag is? Ook voor de toekomst van een individu is ‘geen verandering’ statistisch de beste gok.
