Het verhaal van de hobbit Frodo die op avontuur gaat in het fictieve Midden-Aarde om een magische ring te vernietigen, is thans wereldberoemd. Dit is mede te danken aan de filmserie van regisseur Peter Jackson, die vlak na de eeuwwisseling de bioscopen domineerde. Maar er was een tijd waarin het materiaal van de Engelse schrijver J.R.R. Tolkien als ‘onfilmbaar’ werd beschouwd. Oké, een animatiefilm moest geen probleem zijn, en die verscheen in 1978, maar een live action-film met dwergen, elfen, orks, trollen, fictieve steden ter grootte van Manhattan en uren durende veldslagen? Zelfs de grootmeester Stanley Kubrick durfde zijn handen er niet aan te branden. Door voortschrijdende technologische vooruitgang zijn dergelijke projecten tegenwoordig echter geen waagstuk meer voor de filmmaatschappijen in Hollywood (en Nederland, met de komst van Michiel de Ruyter). Maar op televisie bleven zulke monsterproducties uit. Tot voor kort.

Tv-zender HBO durfde het in 2007 aan om te beginnen aan een gigantisch project: het verfilmen van de dan vijfdelige fantasyboekenserie ‘A Song of Ice and Fire’, over het fictieve continent Westeros waar nobele families vechten om de macht over zeven koninkrijken. Het ultieme doel: neerstrijken op de IJzeren Troon.

HBO had de nodige ervaring met kostuumdrama’s (Rome) en langlopende verhaallijnen (The Sopranos). Producenten David Benioff en D.B. Weiss waren in eerste instantie van plan hun ambitieuze project te realiseren in de vorm van een langspeelfilm, maar gezien de hoeveelheid pagina’s die verfilmd moest worden (ieder boekdeel is circa 700 pagina’s dik, en er komen nog twee volumes aan) besloten ze om voor het format televisie te gaan.

In 2011 verscheen het eerste seizoen van Game of Thrones; tien afleveringen van een uur. De serie bouwde snel een ‘goede reputatie’ op. Opspattend bloed, onbedekte geslachtsdelen, vuurspuwende draken en spectaculaire plottwists – de kijkers wilden meer. En er kwam meer. Ieder jaar volgde een nieuw seizoen, dat zo ongeveer één boek uit de serie omvat. Kenmerkend is de wijze waarop jaarlijks de cast wordt uitgedund. Bij tijd en wijle verliezen de spelers pardoes hun hoofd, of worden ze onverwachts met pijlen doorzeeft op een bruiloft. Maar de een zijn dood is de ander zijn brood. En in seizoen twee (2012) voegde actrice Carice van Houten zich bij de vaste cast als de mystieke priesteres Melisandre. En vorig jaar volgde Michiel Huisman, in de rol van de oosterse huurling Daario Naharis.

De critici zijn lyrisch over Game of Thrones, in zowel The States als daarbuiten, en de vergelijking met het epische The Lord of the Rings is een veelgemaakte. Bovenal is het een logische vergelijking, gezien het hoge fantasygehalte en de gigantische schaal waarop de makers opereren. Tijd om deze vergelijking te toetsen.

Voor een tientje
Laten we allereerst eens kijken naar de populariteit. Toen in 2001 het eerste deel van The Lord of the Rings verscheen (The Fellowship of the Ring), bleek al snel dat producent WingNut Films en distributeur New Line Cinema goud in handen hadden. De film bracht wereldwijd 871 miljoen dollar op in de bioscopen, en werd de op een na best bezochte film van het jaar. Ook de vervolgen, die in 2002 en 2003 verschenen, werden een financieel succes. In de bioscopen bracht de trilogie bijna 3 miljard dollar op, met als kroonjuweel The Return of the King (2003). Dit laatste deel bracht 1,1 miljard dollar op, en staat daarmee op de achtste plaats in de lijst van meest succesvolle bioscoopfilms.

De kijkcijfers van Game of Thrones in de Verenigde Staten liegen er eveneens niet om. De eerste aflevering van het eerste seizoen werd bekeken door ruim 2,2 miljoen Amerikanen, de laatste aflevering van het afgelopen seizoen door maar liefst 7,09 miljoen. Ieder seizoen heeft het voorgaande tot nu toe overtroffen, gemeten in kijkcijfers. Ter illustratie: de langverwachte en alom geprezen finale van de misdaadserie Breaking Bad werd in 2013 door 5,3 miljoen Amerikanen bekeken. Het succes van een Game of Thrones-aflevering is opmerkelijker als we lezen dat het vierde seizen vorig jaar de meest illegaal gedownloade serie was.

Ook een blik op de kijkcijfers van andere recente HBO-succesnummers als True Blood en Boardwalk Empire laat er weinig twijfel over bestaan dat Game of Thrones het uitermate goed doet bij het publiek.

De hoge kijkcijfers zijn niet direct te koppelen aan inkomsten die eruit voortvloeien. De opbrengst laat zich niet zo makkelijk meten. Televisie houdt er immers een anders verdienmodel op na, en kabelnetwerk HBO al helemaal. HBO verzorgt zogenaamde video on demand: bij een lidmaatschap waarvoor u ongeveer een tientje per maand betaalt, krijgt u exclusieve programma’s via een stream te zien. Geen reclame, hoge kwaliteit en te zien op momenten die de gebruiker schikken. HBO houdt de gebruikersaantallen in de clandestiene sferen; maar het aantal abonnees wordt geschat op zo’n 30 tot 40 miljoen abonnees. Vermenigvuldig dat maar eens met tien dollar. Daarnaast wordt er ook veel verdiend aan de dvd-verkoop nadat de afleveringen op tv zijn verschenen.

Groeiende draken
Anno 2015 is het niet heel verrassend meer als filmmaatschappijen in Hollywood zo’n 100 tot 200 miljoen dollar in hun paradepaardjes pompen. Sinds de jaren negentig zijn budgetten drastisch omhoog gegaan, hetgeen voornamelijk te danken is aan het toenemend gebruik van moderne filmtechnieken waaronder CGI (computer generated imagery). De productie van The Lord of the Rings is een mijlpaal geweest in deze ontwikkeling. Het totaal productiebudget van de trilogie wordt geschat op 281 miljoen dollar (producent Wingnut deed er nooit een officiële uitspraak over). Enkelen schatten het uiteindelijk budget van de films – het is niet onwaarschijnlijk dat de oorspronkelijke begroting werd overschreden tijdens de productie – tussen de 310 en 330 miljoen dollar.

Inmiddels is de trilogie in tien jaar tijd op dit gebied ingehaald door recentere megaproducties, maar zo rond de eeuwwisseling waren dergelijke budgetten erg ongewoon. Een ander exces was de Titanic (1999); regisseur David Cameron kreeg zo’n 200 miljoen dollar voor de verfilming.

Dan Game of Thrones. Een gemiddelde aflevering – ieder seizoen telt er tien – is duurder dan een gemiddelde aflevering van welke serie dan ook. De loonstrookjes van de almaar bekender wordende acteurs en actrices, het afhuren van de spectaculaire locaties in Kroatië, IJsland, Noord-Ierland en Marokko, de logistiek achter grootse actiescènes, de door de computer geanimeerde draken die ieder seizoen minstens verdubbelen in grootte… in totaal kost een gemiddelde aflevering 6 miljoen dollar om te produceren. De duurste aflevering: 8 miljoen.

Ter illustratie: een aflevering in een eveneens tiendelig seizoen van Breaking Bad kostte zo’n 3 miljoen dollar, meldt Variety. En ook de succesvolle concurrent Netflix besteedt gemiddeld (maar) tussen de 3,8 miljoen tot 4,5 miljoen aan een aflevering van eigen makelij. HBO staat bekend om grote productiebudgetten. Boardwalk Empire kostte zo’n 5 miljoen dollar per aflevering, en het na twee seizoenen gecancelde Rome 10 miljoen. Maar nogmaals, in televisieland zijn dit excessen.

Cultstatus
Overigens, niet alleen de makers profiteren van de iconische status die Game of Thrones heeft verworven. De serie staat bekend om de adembenemende landschappen en schilderachtige steden en dorpen waarin de verschillende verhaallijnen zich voltrekken, en zoals dat in het verleden wel vaker gebeurde bij films – denk aan de trappen van het Philadelphia Museum of Art (Rocky), de Trevifontein in Rome (La dolce vita), of de muur tussen perrons 9 en 10 op het Londense treinstation Kings Cross (Harry Potter) – hebben enkele locaties een cultstatus verworven.

De filmtrilogie The Lord of The Rings werd tussen 1999 en 2004 opgenomen op 1500 verschillende locaties in Nieuw-Zeeland, een keuze die (de Nieuw-Zeelandse) regisseur Peter Jackson naar eigen zeggen maakte op basis van logistieke en esthetische argumenten. Het bracht Nieuw-Zeeland voorspoed; in 2006 was het aantal toeristen dat naar de eilandengroep afreisde toegenomen met veertig procent ten opzichte van 2000. Van 1,7 miljoen toeristen naar 2,4 miljoen. In 2012 schreef The New York Times dat zo’n 6 procent (grofweg 150,00 mensen) van de toeristen naar Nieuw-Zeeland komt door The Lord of the Rings. Overigens blijkt uit datzelfde artikel dat het Tolkientoerisme geen voordelig neveneffect is; de staat betaalde de makers 150 miljoen dollar om de opnames te ondersteunen dan wel te stimuleren.

Ook in tv-land is een dergelijk imago niet meer ongewoon. Een thematour door de stad waarin je favoriete serie is opgenomen is zo gevonden. Nadat Soprano-acteur James Gandolfini in 2013 overleed omsingelden fans de eetgelegenheid in New Jersey, en de eigenlijke bewoners van het huis dat werd gebruikt voor de opnames van Breaking Bad worden bij tijd en wijle lastiggevallen door fans die een beroemde scène uit de serie willen naspelen door een pizza op het dak te gooien. Al valt dit in de categorie ‘ramptoerisme’.

Game of Thrones wist daadwerkelijk economische voorspoed te brengen. En dan niet in Nieuw-Zeeland, maar in Kroatië, of eigenlijk: de havenstad Dubrovnik. De smalle straten, hoge vestingmuren en zonovergoten pleinen worden vanaf het eerste seizoen (dat in 2010 werd opgenomen) gebruikt voor de scènes die zich afspelen in het fictieve King’s Landing, waar het machtscentrum in Westeros is gezeteld. De burgemeester van de middeleeuwse stad Dubrovnik vertelde eerder dit jaar dat de opnames van Game of Thrones jaarlijks 10 miljoen dollar toevoegen aan de toerisme-inkomsten van Dubrovnik. Toeristen in Dubrovnik kunnen zich bijvoorbeeld opgeven voor drie uur durende tours langs bekende locaties in het oude stadsdeel.

Of en hoeveel de gemeente Dubrovnik de makers betaalt voor de opnames, is niet bekend. Wel is bekend dat het verfilmen van een cruciaal moment uit de boeken voor het aankomende  seizoen de makers de nodige (financiële) problemen bezorgde. Zij willen de scène koste wat het kost geheimhouden tot het moment van uitzending, dat kostte (inclusief beveiliging) 50 duizend dollar per opnamedag, wist Cinemablend te onthullen. Dat bedrag kwam bovenop de 200 duizend dollar die werd betaald om een naaktscène te filmen in de buitenlucht.

Eerder werden dezelfde opnames al verplaatst omdat de kerk waar deze controversiële scène eigenlijk gefilmd zou worden, bezwaren had tegen de naakte aanwezigheid van een hoofdrolspeler – iets waar Game of Thrones inmiddels bekend om staat.

Volgens de burgemeester van de stad is Game of Thrones goed voor een jaarlijkse groei van 10 procent in het aantal toeristen. En toeristen kan Kroatië goed gebruiken. Toerisme beslaat bijna een vijfde van de economie.

Natuurlijk zijn er genoeg argumenten op te voeren die een analogie tussen deze twee titels tegenspreken. Succes ligt misschien voor de hand, in het genre ‘fantasy’. En waarom worden epische klassiekers als Ben-Hur en de Star Wars-saga geheel buiten beschouwing gelaten? En stel nu eens dat de serie zijn hoogtepunt heeft bereikt, en alles vanaf nu bergafwaarts gaat? Het zijn vooralsnog louter kanttekeningen tot het moment waarop de heerschappij van Game of Thrones ten einde komt.

Met nog minstens drie seizoenen in het verschiet lijkt Game of Thrones zijn plekje in de geschiedenisboeken al wel te hebben verdiend. De eerste symptomen van de Game of Thrones-koorts zullen zeer spoedig waar te nemen zijn: een plotselinge stijging in de verkoopcijfers van de boeken, de eerste voorbeschouwingen en natuurlijk het gejoel en geschreeuw van fans op sociale media.

Game of Thrones heeft laten zien dat niet alleen de bioscoopzalen ruimte bieden voor spectaculaire producties, iets wat tien jaar geleden nog zo goed als ondenkbaar was. De makers barsten van ambitie – ieder seizoen moet immers het vorige overtreffen. De vraag is nu: is er een ‘plafond’ wat betreft het succes, of zal de serie – als het zo ongeveer in 2018 aan het laatste seizoen begint – de meest stoute verwachtingen hebben overtroffen? We hebben van The Lord of the Rings één les geleerd: niets is ondenkbaar.